Ebu’l-Abbâs Sa’leb’in Kitâbu’l-Faṣîḥ Adlı Eseri Üzerine Yapılmış Çalışmalar Bağlamında Bir Bibliyografya Denemesi

Yıl 2023, , 127 - 150, 28.06.2023

Ali Sevdi

https://doi.org/10.53112/tudear.1288762

Öz

İlimler tarihinin müstakil bir bilim dalı haline gelmesiyle birlikte çeşitli ilim dallarında kaleme alınmış temel eserlerin tespit ve tanıtım faaliyetleri yoğunluk kazanmıştır. Bir bilim dalı olarak Arap dili ve edebiyatının da temel eserlerinin tespit ve tanıtımına büyük ihtiyaç duyulmuş ve bu konuda çeşitli bibliyografik çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların bir kısmı Kâtib Çelebi'nin (ö. 1067/1657) Keşfu’ẓ-ẓunûn adlı eseri gibi genel bibliyografik tarzda olduğu gibi bir kısmı da bu araştırmamızın konusunu teşkil eden Ebu’l-Abbâs Sa‘leb’in (ö. 291/904) Kitâbu’l-Faṣîḥ adlı eseri gibi bir eserle sınırlı tutulmuştur. Sa‘leb’in bu eseri, alanında üzerine en çok araştırma ve inceleme yapılan kitaplardan biri olup bu araştırma ve incelemelerin her biri dili tashih etme alanında kıymetli ve temel çalışmalar olup literatüre katkı sağlayan eserlerdir. Bu makalede Sa‘leb’in mezkûr eseri üzerine yapılmış olan bu eserler tespit edilip bibliyografik yöntemle incelenmiştir. Söz konusu eserlerin yazarlarının ölüm tarihlerine göre hazırlanan bu bibliyografik çalışma şerh; manzûme; zeyil; tehzîb, tertîb, muḥâkât; naḳd ve intiṣâr olmak üzere beş kategoriden meydana gelmiştir. Kaynakların taramasıyla ulaşabildiğimiz matbû, mahtût ve mefkûd/kaybolmuş olan bu eserlerin tümü fark gözetilmeksizin zikredilmiştir. Çalışma esnasında eserlerin konularına göre gruplandırılmasında ve tertibinde kronolojiye dikkat edilmiştir. Ayrıca her gruptaki eserlerin tanıtımına geçmeden önce alt başlıklar hakkında bilgi verilerek konuya giriş yapılmıştır. Çalışmanın filoloji alanında akademik çalışma yapmak isteyenlere katkı sağlayacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Sa‘leb, Kitâbu’l-Faṣîḥ, Bibliyografya, Tashîh

Teşekkür

Şimdiden her şey için teşekkürler

A Bibliography Experiment in the Context of the Studies Made on Abu Al-Abbas Sa’leb’s Kitabu al-Faṣiḥ

Öz

With the history of sciences becoming an independent branch of science, the identification and promotion activities of the basic works written in various branches of science have gained intensity. As a branch of science, there was a great need for the identification and promotion of the basic works of Arabic language and literature, and various bibliographic studies were carried out on this subject. Some of these studies are in general bibliographical style, such as Kâtib Çelebi's (d. 1067/1657) Keşfu'ẓ-ẓunûn. Some of it is limited to a work like Kitâbu'l-Faṣîḥ by Ebu'l-Abbas Sa'leb (d. 291/904), just like our research. This work of Sa‘leb is one of the most researched and studied books in its field, and each of these researches and studies are valuable and fundamental studies in the field of correcting the language and contributed to the literature. In this article, these works on the aforementioned work of Sa‘leb were identified and examined with the bibliographic method. This bibliographic study prepared according to the death dates of the authors of these works, commentary; manzûme; zeyl; tehzîb, tertîb, muḥâkât; It consists of five categories, naḳd and intiṣâr. All of these printed, mahtût and mefkûd/lost works, which we could reach by scanning the sources, have been mentioned without any discrimination. During the study, attention was paid to chronology in the grouping and arrangement of the works according to their subjects. In addition, before the introduction of the works in each group, information was given about the sub-titles and an introduction to the subject was made. We believe that the study will contribute to those who want to do academic studies in the field of philology.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Sa‘leb, Kitâbu, Bibliography, Correction

Kaynakça

• ‘Atâ, Muhammed. (2017). “ed-Devretu’t-turâsiyye li fasih’i Sa‘leb ta‘rîfen ve tatbiken”. Meceletu’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye el-Merkezu’l-Câmiiyyu Tandûf-Cezâir 0/1, ss. 23-28.
• Abdülkâdir el-Bağdâdî. (1409). Ḫizânetu’l-edeb. (thk.). Abdüsselâm b. Muhammed b. Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hancî.
• Abdüllatîf el-Bağdâdî, Muvaffakuddîn. (1949). Zeylu faṣîḥ’i Sa‘leb. (Nşr.) Muhammed Abdülmün‘im el-Hafâcî. Kahire: Matbaatu Numuziciyye.
• Aladağ, M. Ş. (2021). “Âyetlerin İktibâsında Öne Çıkan Edebî Gayeler: Klasik Arap Edebiyatı Özelinde”. Balıkesir İlahiyat Fakültesi Dergisi 13, ss. 95-117.
• Askerî, Ebû Hilâl. (1408). Cemheretu’l-ems̱âl. thk. Ahmed Abdüsselâm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmî.
• Aynî, Bedruddîn. Maḳāṣıdu’n-naḥviyye. (C. 4). Bulak: y.y. 1299.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. (t.y.) Hediyyetu’l-ʿârifîn. Beyrut: Dâru İhyâi'd-Turâsil Arabî.
• Bedevî, Muhammed el-Mahtûn. (1979). “Naẓmu’l- Faṣîḥ li’l-İbn Ebu’l-Hadîd”. Mecelletü’l-Maʿhedi’l- maḫṭûṭâtu’l-Arabî 25, ss. 61-167.
• Brockelmann, C. (1983). Târîhu't-edebi'l-Arabî. thk. Abdülhalim Neccâr vd. Kahire: Daru’l-Meaarif.
• Cerrahoğlu, İ. (1976). Tefsir Usulü. Ankara: TDV Yayınları.
• Çelebi, K. (1402). Keşfu’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kutub ve’l-funûn. (C. 2). Beyrut: Dâru’l-Fikir.
• Çıkar, M. Ş. (2007). Kıyâs. Van: Ahenk Yayınları.
• Dâvûdî, Muhammed b. Alî. (1972). Ṭabaḳātu’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer, (C. 2). Kahire: Mektebetu Vehbe.
• Demirayak, K. (2016). Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları.
• Demirci, M. (2011). Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İfav Yay.
• Durmuş, İ. (2009). Sa‘leb. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 36, 25-27). İstanbul: TDV Yayınları.
• Durmuş, İ. (2013). Zeyil. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 44, 339-342). İstanbul: TDV Yayınları.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. (t.y.). Kitâbu’l-ʿayn. (thk.). Mehdî Mahzûmî & İbrâhim es-Sâmerrâ, (C. 8). Kahire: Dârul Hilâl.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn. (2005). “şrh”, el-Ḳāmûsu’l-muḥîṭ. Beyrut: Muessetu’r-Risâle.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn. (1987). el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa. (thk.). Muhammed el-Mısrî. Kuveyt: Menşûrât Merkezi'l-Mahtûtât ve't-Turâs.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn. (1982a). ed-Dureru’l-mubes̱s̱es̱e fi’l-ġureri’l-mus̱elles̱e. (thk.). Ali Hüseyin Bevvâb. Riyad: Dâru’l-Livâ.
• Gulâmu Sa‘leb, Ebû Ömer ez-Zâhid. Fâʾiti’l-faṣîḥ. thk. Abdülazîz Matar. Kahire: Matbaatu Camiatu’l-‘Aynu’l- Şems, 1976.
• Ğayrî, Abdulalî. (1409/1989). el-Kadâyâ el-mu‘cem el-Arabî fi kitâb İbni't-Tayyib eş-Şarkî. Ribat: y.y.
• Hafâcî, Muhammed Abdülmün‘im. (1949). Faṣîḥu S̱aʿleb ve’ş-şurûḥu’lletî ʿaleyh. Kahire: ABD Üniversitesi Kütüphanesi.
• Hâtib, Abdulkerim. (1975). İ‘câzu’l-Kur’an/el-İ‘câz fi’d-dirâsâti’s-sabikîn. Beyrut: Dâru’l-Me‘ârif.
• Herevî, Ebû Sehl. (1420.). İsfâru’l-faṣîḥ, (thk.). Ahmed b. Sâid b. Muhammed Kaşşâş. Medine: Câmiaatu’l-İslâmî Yayınları.
• İbn Cebbân. (1991). Şerḥu’l-faṣîḥ fi’l-luga. (thk.). Abdulcebbâr Ca‘fer el-Kazzâz. Bağdat: Dâru'Şuûni's-Sekâfiyye el-Âmme.
• İbn Durusteveyh. (1425). Taṣḥîḥu’l-faṣîḥ ve şerḥih. thk. Muhammed Bedvâ el-Mahtūn - Ramazan Abdüttevvâb. Kahire: Vizâretu’l-Evkâf.
• İbn Fâris, Zekeriyyâ er-Râzî. (1995). Tamâmu faṣîḥi’l-kelâm. thk. Ziyân Ahmed el-Hâc İbrâhîm. Kuveyt: Menşurâtu’l- Merkezi’l-Mahtutât ve’t-Turâs ve’l-Vesâik.
• İbn Ferhûn, Burhâneddin. (1972). ed-Dîbâcu’l-muẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. Kahire: Dâru't-Turâs.
• İbn Hâleveyh. (2018). İntiṣâru İbn Ḫâleveyh li-S̱aʿleb. (thk.). Muhammed Ali ‘Atâ. Kahire: Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l- Arabiyye.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâluddîn. (1414). “şrḥ”. Lisânu’l-ʿArab. (nşr.). Ahmed Fâris eş-Şidyâk. (C. 15). Beyrut: Dâru Sâdr.
• İbn Nâkıyâ el-Bağdâdî. (1393/1973). Şerḥu’l-faṣîḥ. (thk.). Abdulvehhâb Muhammed Alî el-‘Advânî. Kahire: Dâru Tuğrâ.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Ya‘kūb. (t.y.). el-Fihrist. (3. bs). Beyrut: Dâru’l-Museyere,
• İbnu'l-Hatîb, Lisânuddîn. (1955). el-İḥâṭa fî aḫbâri Ġırnâṭa. (thk.). Muhammed Abdullah İnân. (2. bs). Kahire: Mektebetu'l-Hâncî.
• İbnü’l-İmâd, Ebu’l-Felâh el-Hanbelî. (1986). Şeẕerâtu’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdülkādir el-Arnaût - Mahmûd el-Arnaût. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Kandemir, M. Y. (2022). Kelâî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 25, ss. 193-194). Ankara: TDV Yayınları.
• Kannevcî, Ebu’t-Tayyib. (1988). el-Bulġa fî uṣûli’l-luġa. (nşr.). Nezîr M. Mektebî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. (1985). Muʿcemu’l-muʾellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâs.
• Kelâî, Ebu’r-Rebî‘. (1991). Cuhdu’n-naṣîḥ ve ḥaẓẓu’l-menîḥ min musâceleti’l-Maʿarrî fî ḫuṭbeti’l-faṣîḥ. (thk.). Süreyyâ Lihî. Ribat: Menşurat kulliyâtu’l-Âdâb.
• Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemâluddîn. (1950). İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nüḥât. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, (C. 2). Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Leblî, Ebû Ca‘fer. (2011a). Lubâbu tuḥfeti’l-mecdi’ṣ-ṣarîḥ. thk. Mustafa Abdulhâfîz Sâlim. Mekke: Câmiaatu’l- Ümmulkurâ.
• Leblî, Ebû Ca‘fer. (1997b). Tuḥfetu’l-mecdi’ṣ-ṣarîḥ fî şerḥi Kitâbi’l-faṣîḥ. thk. Abdülmelik es-Subeytî. Mekke: Mektebetü’l-Âdâb.
• Maden, Ş. (2015). Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envâru’t-Tenzil Hâşiyesi. İstanbul: İsam.
• Merzûkī, Ebû Ali. (t.y.). Şerḥu faṣîḥi Saʿleb. (thk.). Süleymân b. İbrâhîm el-‘Âyed. b.y. y.y.
• Mikdad, S‘ad Abdullah Cimril. (2003). Şurûḥu faṣîḥ’i S̱aʿleb el-matbûa. Ürdün: Camiaâtu Âli Beyt, Külliyetu’l- âdâ ve’l-‘ulum, Yüksek Lisans.
• Muhammed, H. A. (1996). Gulâmu Sa‘leb. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 14, 188-189). İstanbul: TDV Yayınları.
• Muhammed, H. A. (1996). Gulâmu Sa‘leb. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 14, 188-189). İstanbul: TDV Yayınları.
• Murtazâ Zebîdî, Muhammed. (t.y.). “hẕb”. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Komisyon. Kahire: Dârü'l- Hidâye.
• Mustafâ el-Hûzû. (1981). Naẓâriyâtu’ş-şiir ‘inde’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’-t-Talîa.
• Özbalıkçı, M. R. İbn Durusteveyh. (1999). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 19, 420). İstanbul: TDV Yayınları.
• Özel, A. İbnü’t-Tayyib eş-Şarkî. (2020). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 1, 620-622). Ankara: TDV Yayınları.
• Rachıd, Mahieddin & Bakırcı, Selami. (2021). “Arap Edebiyatında Edebî Eleştiriye Yeni Bir Bakış”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 25/3, ss. 127-141.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. 1420/1999. “şrḥ”. Muḫtâru’ṣ-ṣıḥâḥ. (thk.). Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetu’l-‘Asri.
• Sa‘leb, Ebu’l-Abbâs. (t.y.). Kitâbu’l-faṣîḥ. thk. Âtıf Medkûr. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif.
• Safedî, Ebu’s-Safâ. (1397). el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru Sâdr.
• Sâgânî, Radıyyuddîn. (1970). et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-kitâbi Tâci’l-luġa ve Ṣıḥâḥi’l-ʿArabiyye li’l-Cevherî. (thk.). Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Daru’l-Kutub.
• Saîd el-Efgânî. (1987). Fî uṣûli’n-naḥv. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî.
• Sâlih, Abdülmün‘im Ahmed & eş-Şâtî, Sabîh Hamûd. (1979). er-Red ʿalâ ez-Zeccâc fi mesâil ehazehâ ʿalâ S̱aʿleb, ṣanatu’l- Cevâlîkî. Irak: Süleymaniye Üniversitesi.
• Salîhâ, Medyune. (2006). Naẓâriyetu’l-muḥâkât beyne’l-felsefe ve’ş-şiir. Tilimisân: y.y.
• Sevdi, Ali. (2023). “Lahn ve Tashih Literatürüyle İlgili Eserlerin Teşekkülü ve Arap Dilindeki Yeri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1, ss. 215-223.
• Sezgin, Fuat. (1408). Târîhu't-turâsi'l-Arabî. Riyad: İdâretü’s-Sekâfe ve’n-Neşri’l-‘İlmî.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. (1986a). el-Muzhir fî ʿulûmi’l-luġa. Beyrut: Munşiratu’l-Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. (t.y.b). Buġyetu’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nuḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Şensoy, S. Şerḥ. (2010.) Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 38, 555-558). İstanbul: TDV Yayınları.
• Şensoy, Sedat. (2010). Ta‘lîkât. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 39, 508-510). İstanbul: TDV Yayınları.
• Şîşn, R. (1402). Nevâdiru’l-mahtutâti’l-Arabî fi Turkiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd.
• Topuzoğlu, T. R. (1997). Hâşiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 16, 419-422). İstanbul: TDV Yayınları.
• Tural, H. (1999). İbn Hâleveyh. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 20, 14-16). İstanbul: TDV Yayınları.
• Tüccar, Z. (1999). İbn Nâkıyâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 20, 224-225). İstanbul: TDV Yayınları,
• Vâhidî, Ebu’l-Hasen. (1395/1975). el-Basîṭ fi’l-emsâl. thk. Afif Muhammed Abdurrahman. Kuveyt: Dâru'l- Kutubi’s-Sakâfî.
• Yâkūt el-Hamevî. (1993). Muʿcemu’l-udebâʾ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru'l-Garbil-İslâmî.
• Yediyıldız, Fatih. (2020). “Arap Gramerine Dair Yazılmış Elfiyyeler ve Arapça Öğretimine Etkileri”. İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi 10, ss. 5-23.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. (1306). Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn. (1981). Siyeru aʿlâmi’n-nubelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Muessesetu'r-Risâle.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. (1984.) Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr. (thk.). Beşşâr Avvâd Ma‘rûf vd. (C. 2). Beyrut: Muessesetu'r-Risâle.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım. (1417). Şerḥu’l-faṣîḥ. thk. İbrâhîm b. Abdillâh b. Cumhûr el-Gâmidî. Mekke: Câmiâtu Ummi’l-Kurâ’da.