Bağımsız Türk Cumhuriyetleri'nde Din Eğitimi

Yıl 2021, Sayı: 12, 65 - 87, 28.12.2021

Alim Emin Yusufoğlu

https://doi.org/10.53112/tudear.970600

Öz

Bilgi edinme ve öğrenmenin dinen zorunlu oluşu, dünyanın çeşitli bölgelerinde oluşan Müslüman topluluklarda eğitim-öğretim için özel bir yer belirlemiştir. Din eğitimi Türk Devletleri’nde de tarihî süreç içerisinde siyasî-ideolojik birçok değişikliklere ve etkilere maruz kalarak farklılık arzetmiş ve bugünkü hâlini almıştır. Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla, 1990’lardan sonra başlayan hızlı bir yükselişin ardından din eğitimi alanında bir durgunluk dönemi başlamış ve bu durum, devletlerin bu süreçler üzerindeki artan etkisi göz önüne alındığında, din eğitimi eğilimlerinin daha fazla incelenmesi ihtiyacını doğurmuştur. Bağımsız Türk Cumhuriyetleri gibi çok geniş bir coğrafyada yürütülen din eğitiminin bütünü hakkında ayrıntılı bilgi vermenin veya bu bilgileri bir çalışmaya sığdırmanın imkânsız olduğu aşikârdır. Bu nedenle çalışmada, Türk Cumhuriyetleri’ndeki din eğitimi faaliyetleri ile ilgili genel bir değerlendirme yapılmakta, din eğitiminin tarihî geçmişi, Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra gelişim dönemleri ve mevcut durumu konusunda genel bilgiler verilmektedir. Ayrıca, din eğitimi kurumlarının biçimleri, çeşitleri ve ülkelere göre dağılımı konusuna temas edilmektedir. Bu bağlamda, araştırmada literatür incelemesi yöntemine bağlı olarak konuyla ilgili Türk Devletleri lehçelerindeki kaynaklar incelendiği gibi Rusça ve Türkçe literatürden istifade edilmiş, konuya dair resmî yayınlar, makaleler, yönetmelikler ve ders programlarından faydalanılmıştır. Yine çalışmada betimleme yöntemi takip edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Türk Devletleri, Müslümanlar, İslâm, Orta Asya

Kaynakça

• Agzamhocayev, S. (2010). Sovremennoye Sostoyaniye İslâmskogo Obrazovaniya v Uzbeksistane. Rossiya i Musulmanskiy Mir, 11, 124-133.
• Ahmadullin, V. (2015). Osobennosti Sovetskoy Sistemı Dvuhurovnevoy Podgotovki İslâmskih Kadrov: Opıt i Uroki. İslâm v Sovremennom Mire, 11 (2), 153-164.
• Ahmedova, Z. (2011). Türk Elderinde İslâm Dinînin Cayıluusu Cana Sufizmdin Ordu. Oş İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, 14-15, 64-81.
• Albogaçiyeva, M. S-G. (2019). İslâmskoye Obrazovaniye v İnguşskom Obşestve: İstoriya i Sovremennost. Minbar, 12 (1), 186-207.
• Aynutdinova, K. (2009). Problematika Razvitiya Musulmanskogo Obrazovaniya v Rossii i v Srendey Azii. Minbar, 2 (4), 5-14.
• Azimli, D. (2017). XIX. Asrın Başlarında Çar Rusyası’na Karşı Mücadelede “Nakşibendiye” Tarikatı’nın Rolü. VIII. Uluslararası Atatürk Kongresi. 13-15 Ekim 2015. Ankara.
• Beylur, S. (2020). Özbekistan Cumhuriyeti’nin Din Siyaseti ve Din Eğitimi. Türk Devletlerinde Din-Devlet İlişkileri ve Din Eğitimi. Ed. İlyas Erpay ve Suat Beylur. Ankara: 107-129.
• Buluktayev, Y. (2000). Faktor İslâmskogo Vozrojdeniya v Kazahstane: Vliyaniye na Politiku Grajdanskoy İntegratsiyi i Ukrepleniye Stabilnosti. Almatı.
• Devlet, N. (1987). İdil-Ural’da İslâmiyetin Durumu. Tarih Enstitüsü Dergisi, 13, 109-122.
• Dmitrieva, E. (2016). İslâmskoye Obrazovaniye v Rossiyi: İstoriya i Sovremennost. Rossiya i Musulmanskiy Mir, 12-17.
• Dualı, Ş. M. (2012). Rusya Müslümanları Örneğinde Din ve Vicdan Özgürlüğü Sorunu. Milel ve Nihal, 9 (1), 81-104.
• Dursun, D. (1993). Sovyetlerdeki Müslüman Türklerin Sosyal Yapısı Üzerine Bir Çalışma. Sosyoloji Konferanslar, 24, 173-192. Erkan, Ü. (2019). Rusya’da Modernleşme Hareketleri, Rusya Müslümanları ve İsmail Gaspıralı. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12 (27), 758-776.
• Erşahin, S. (1999). Türkistan’da İslâm ve Müslümanlar. Ankara: İlahiyat Vakfı.
• Gafurov, U. (2018). İstoriya Formirovaniya i Perspektivı Razvitiya Sistemı İslâmskogo Obrazovaniya Upravleniya Musulman Uzbekistana. Rossiya i Musulmanskiy Mir, 39-53.
• Ganbarov, A. (2017). Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan`da Din-Devlet İlişkileri. KTÜİFD, 4 (1), 101-126.
• Halilova, Z.  Babacanov, B. (2017). Sovetskaya İdeologiya v Medrese: Politiçeskiye Kontekstı i Uçebnaya Praktika. Islamology, 7 (2), 30-52.
• Hızlı, M. (1987). Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2), 273-281.
• Hızlı, M. (2008). Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17 (1), 25-46.
• Kalsın, B. (2014). İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi. Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 2 (2), 95-115.
• Kaşaf, Ş. R. (2018). Konstruktivnıy dialog v Mahaçkale o Problemah i Perspektivah Razvitiya Teologiçeskogo Obrazovaniya v Rossiyi. Minbar, 11 (4), 907-931.
• Kıllıoğlu, M. E. (2019). Çarlik Rusyasinda Ceditcilik/Yeni Usul Hareketi. Journal of Awareness, 4 (1), 65-90.
• Kisriyev, E. F. (2004). İslâm i vlast v Dagestane. Moskva: OGİ.
• KMİ. Kafkas Müslümanları İdaresi. Erişim: 15 Nisan 2021. Adres: http://www.qafqazİslâm.com/index.php?lang=az&sectionid=109 adresinden elde edilmiştir.
• Kurbanova, N. (2008). Proyavleniye Politiçeskogo İslâma v Postsovetskih Tsentralnoaziatskih Gosudarstvah na Rubeje XX-XXI vv. Bişkek: Altın Tamga.
• Kurbanova, N. (2009). İslâm v Obşestvenno-Politiçeskoy jizni Kırgızstana. Bişkek.
• Lemercier-Quelquejay, C. (1993). Kuzey Kafkasya’da Tarikatlar. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11, 226-242.
• Malahov, İ. (2009). Sostoyaniye i Problemı İslâmskogo Obrazovaniya v Başkortostane. Minbar, 2 (4), 19-21.
• Mirzehanov, V.  Tülpakov, M. (2019). Turkmenistan i İslâmskiy Mir. Tsentralnaya Aziya i Zakavkazye, 72-91.
• Mokrınin, V.  Ploskih, V. (1995). İstoriya Kırgızstana. Bişkek: Kırgızstan.
• Muhametşin, R. (2009). Musulmanskoye Obrazovaniye u Tatar v Dorevolyutsionnoy Rossiyi: Sostoyaniye, Problemı i Perspektivı. Minbar, 2 (4), 79-93.
• Muhametşin, R. (2015). Strategiçeskiye Napravleniya Razvitiya Musulmanskogo Obrazovaniya v Rossiyi. İslâm v Sovremennom Mire, 11 (4), 35-46. Murtazin, M. (2015). İstoriya İslâmskogo Obrazovaniya v Rossiyi, Etnokulturnoye Raznoobraziye Rossiyi kak Faktor Formirovaniya Obşegrajdanskoy İdentiçnosti. Erişim: 19 Mart 2021. Adres: http://İslâm.ru/content/history/44741 adresinden elde edilmiştir.
• Murtazin, M. (2019). O Sisteme İslâmskogo Obrazovaniya na Postsovetskom Musulmanskom Prostranstve. Rossiya i Novıye Gosudarstva Evraziyi, II (ХLIII), 88-103.
• Murzaraimov, B.  Köylü, M. (2019). Bağımsızlık Sonrası Kırgızistan’da Yaygın Din Eğitimi Faaliyetleri ve Camiler. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 23 (1), 193-211.
• Navruzov, A. (2006). Perspektivı İslâmskogo Obrazovaniya v Dagestane. Obrazovaniye, 78-89.
• Nazarbayev, N. A. (1996). Poslaniye Prezidenta Respubliki Kazahstan Narodu Kazahstana. Astana: Mısl.
• Nosova, E. (2009). Deyatelnost Soveta Po Delam Religioznıh Kultov. Vestnik KRSU, 9 (5), 57-73.
• Nuhov, O. (2007). Problemı Sovremennogo Religioznogo Obrazovaniya v Respublike Dagestan. İnnovatsiyi v Sisteme Religiznogo Obrazovaniya v Rossiyi. Ed. İldus Zagidullin. Kazan: 25-34.
• Nurıyev, A. (2011). İslâmskiye İnstitutı sovremennogo Turkmenistana. Erişim: 08 Nisan 2021. Adres: http://www.İslâmsng.com/tkm/pastfuture/2990 adresinden elde edilmiştir.
• Parladır, S. (1983). Hz. Peygamber Devrindeki Eğitim Anlayışı ve İşleyişi. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 259-283.
• Pulat, E. (2019). Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Orta Asya’da İslâm’ın Siyasallaşması: Özbekistan Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi.
• Sadikov, M. (2009). İslâmskoye Obrazovaniye v Dagestane: İstoriya i Sovremennost. Minbar, 2 (4), 33-39.
• Samadov, E. (2006). Azerbaycan’da Din Eğitimi. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Samedov, E.  Zarganayeva, İ. (2009). İslâmskoye obrazovaniye v Azerbaycane. N. Novgorod: Medina.
• Sembi, N. (2014). Kazakistan’da Din Eğitimi (Bağımsızlık Sonrası). Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Sulayev, İ. (2013). Gosudarstvennaya Politika v Dagestane v Oblasti Musulmanskogo Obrazovaniya (pervaya tret XX v.) İstoriko-Pravovoy Aspekt. İslâmovedeniye, 2, 50-54.
• Tosun, N. (2015), Ahmet Yesevi. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Usta, A. (2009). Samaniler. İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı . 64-68.
• Uysal, E. (2003). Ruhname ve Ahlaki Boyutu. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,12 (2), 115-131.
• Yarkov, A. (2002). Oçerk İstorii Religiy v Kırgızstane. Bişkek.
• Yarlıkapov, A. (2002). İslâmskoye Obrazovaniye na Severnom Kavkaze v Proşlom i v Nastoyaşem. Obrazovaniye, 5-31.
• Yunusov, A. (2004). İslâm v Azerbaycane. Baku: Zaman.
• Yusufoğlu, A. E. (2019). Kırgızistan’da Din Eğitimi. Ankara: SonÇağ Akademi.
• Yusufoğlu, A. E. (2020). Günümüz Rusya’sında Yüksek İslâm Öğretimine Bakış. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 59, 131-157.
• Zagidullin, İ. (2007). Sistema İslâmskogo Professionalnogo Obrazovaniya v Rossii: problemı i perspektivı. Vserossiyskaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferentsiya. 14 Kasım 2006. Kazan.