Mukaddimetü'l-Edeb'de Yer Alan Türkçe Sözcüklerin Temel Söz Varlığının İncelenmesi

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 57 - 79, 30.08.2024

Emine Beyza Birinci

https://doi.org/10.30568/tullis.1484090

Öz

Sözcükbilim bir dilin söz varlığını inceleyen dilbilim alanıdır. Bağlı olduğu milletin kültürel ve edebi yaşamı hakkında bilgiler veren söz varlığı yerli ve yabancı sözcükler olarak ikiye ayrılmaktadır. Yerli sözcükler temel söz varlığı, yabancı sözcükler, deyimler, atasözleri, kalıp sözler, kalıplaşmış sözler, terimler ve çeviri sözcükler olarak ayrılmaktadır. Temel sözvarlığı ise bir dilin kullanım sıklığına sahip kelimelerinden oluşmaktadır. Belirli bir dönemin kültürel hayatı ile ilgili yorumlar getirmeyi mümkün kılan temel sözvarlığı, eserler üzerinde çalışarak bir eserin yazıldığı çevre hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Bir sözcüğün temel sözvarlığının içerisinde kabul edilmesi için belirli kriterleri sağlaması gerekmektedir. Bunlar; sözcüğün insan yaşamında birinci derecede öneme sahip olması, kullanım alanının geniş olması, deyimler içerisinde kullanılması, geniş bir kitle tarafından anlaşılır olması ve kullanım alanını genişletme gücünün bulunmasıdır. Temel söz varlığı oluşturulurken insan yaşamı temel alınarak dilin işlek sözcükleri belirli başlıklar altında gruplandırılır. Bu çalışmada Zemahşeri tarafından 12. yüzyılda yazılmış Mukaddimetü’l-Edeb’in Şuşter nüshasında temel söz varlığının tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda nüshada yer alan Türkçe kökenli sözcükler tespit edilmiştir. Ardından temel söz varlığı Bunlar; organ adları, akrabalık adları, sayı adları, renk adları, maddi/manevi kültür kavramları ve gereksinim fiilleri olmak üzere altı alt başlıkta incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü’l-Edeb, sözcükbilim, söz varlığı, temel söz varlığı.

Kaynakça

• Aksan, D. (2015). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim (C. III). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (1996). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Cihan, (2023). Mukaddimetü’l-Edeb’in Yozgat nüshasında kuş adları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16 (41), 454-474.
• Dereli, M. V. (2018). Harezm-Kıpçak Döneminde Arapça İle Türkçeyi Buluşturan Sözlükler: ez-Zemahşerî'nin Mukaddimetu’l-Edeb'i Örneği. Bilimname, 2018 (36), 399-428.
• Elbir, B. & Yıldız, H. (2013). Türkçe öğretiminde sözlük kullanımı ve sözlükçülük. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 , 249-268.
• Eminoğlu, E. (2011). Sözlükçülük geleneği içinde temel Türkçe sözcük düzenleme yöntemleri. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, (4), 93-121.
• Kaynak, M. (2021). Ana çizgileriyle sözlük bilimi ve Türk sözlükçülüğü. Kafdağı, 6 (1), 79-101.
• Mangır, M. (2009). Osman Cemal Kaygılı’nın eserlerindeki sözvarlığı. (Doktora Tezi). On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Shafi, A. (2022). Mukaddimetü'l-Edeb'in Çağatayca ve Moğolca sözvarlığı. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Memmedova, A. (2017). Mukaddimetü’l-Edeb’de Türkçe İslami Terimler. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4(2), 449-462.
• Nalbant, M. V. & Ağca, M. (2020). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinin Sözlükselliği ve Sözlük Yöntemi: Metin İçi Sözlük. Türkbilig, (39) , 95-105.
• Türkben, T. (2018). Ömer Seyfettin hikâyelerinin Türkçenin söz varlığı bağlamında incelenmesi. Türklük Bilimi Araştırmaları, (44), 215-251.
• Vardar, B. (2002). Dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l Edeb: Hvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası: giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.