MEVLÂNÂ’YI YÛNUS’LA ŞERH ETMEK: 14. BEYİT ŞERHİ

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: "Dinle Neylerden" Mesnevî'nin İlk 18 Beyit Şerhleri Özel Sayısı, 135 - 157, 17.12.2024

Abdülkadir Dağlar

https://doi.org/10.30568/tullis.1582271

Öz

Töreli metinlere yönelik töreli anlama ve anlatma gayretlerini, “şerh” yâhut “töreli şerh” tâbiriyle ifâde etmek mümkündür. Bilindiği üzere buna yaygın kullanımda “geleneksel şerh” yâhut “klasik şerh” de denmektedir. Şerhin esas gâyesinin, bir bakıma, “akl-ı ma‘âd” mertebesinde söylenmiş sözleri, şiirleri ve edebî-tasavvufî eserleri “akl-ı ma‘âş” seviyesine düşürüp indirgemek olduğu, daha önce iddiâ edilmiş idi (Dağlar, 2017, s. 14). Bu minvalde, töreli şerhi, töreli metinlerin önündeki mânâ perdesini keşf edip aralama ve onları akl-ı ma‘âş düzeyine göre yorumlayıp anlaşılır kılmaya çalışma ameliyesi olarak da tanımlamak mümkündür.
Burada, “töreli edebî metin” tâbiriyle kastedilen şeyin, en yalın ifâdesiyle, “yeryüzü mâcerâsındaki yürüyüşü idrâk etmeye çalışan insanoğluna, nereden geldiğini ve nereye döneceğini hâtırlatan, bu yürüyüşünde ona yön, istikâmet, usûl ve üslûp telkîn eden metin” şeklinde tanımlanabileceğini söylemek gerekir (Dağlar, 2022). Bununla birlikte, töreli edebî metinlerin, kadim bir “müşterek hakîkat alanı”ndan beslendiğini, varoluşun ve tüm varlığın müşterek hakîkatını hissettirmeye, göstermeye ve görünür kılmaya çalıştığını ifâde etmek de yerinde olur (Çapraz, 2022).
Türk edebiyâtı muhîtinde töreli metinlere yönelik töreli şerh çalışmalarının 5-6 asırdır devâm ettiği bilinmektedir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî-yi Ma‘nevî eserine çeşitli hacimlerde yazılmış şerhler ise kendi içinde ayrı bir gelenek teşkîl etmiş durumdadır. Denilebilir ki, Osmanlı sâhasında 16. asırda Sürûrî’nin şerhiyle başladığı bilinen bu gelenek, elyazması devirlerini de geçirdikten sonra, hem şifâhî olarak çeşitli mahfillerde ve hem de kitâbî olarak çeşitli neşriyât altında Anadolu’da hâlâ devâm etmektedir. 2024 yılı içerisinde Prof. Dr. Ziya Avşar’ın fikriyle ortaya çıkan, Mesnevî’nin ilk 18 beyti çerçevesinde her beytin farklı bir şârih tarafından şerhini tasarlayan müşterek şerh çalışması da bir bakıma bu geleneği devâm ettirme gâyesini taşımaktadır.
Bu müşterek şerh çalışmasında tarafımıza düşen 14. beyit, girişte dile getirilen iddiâlara da ışık tutarcasına, akıllar arasındaki seviye -yâhut frekans- farklarından dolayı her akıldan çıkan sözlerin her akıl tarafından anlaşılamayacağına işâret etmektedir. Mesnevî şerhi geleneğinde de, 14. beyitle alâkalı şerhlerin neredeyse tamâmının, meseleye akl-ı ma‘âd ile akl-ı ma‘âş zâviyesinden baktıklarını söylemek yanlış olmaz (Tâhir-ul-Mevlevî, -Tarihsiz-; Gölpınarlı, 2000; Ken‘an Rifâî, 2000; İsmail Hakkı Bursevî, 2004; Konuk, 2004; Şeyh Gâlib, 2007; Dağlar, 2009; Demirel, 2009; Gümüş, 2009; Tanyıldız, 2010; Ebussuûd el-Kayserî, 2014; Özdemir, 2017; Salmani, 2020).
Biz bu çalışmada, deyimi yerindeyse “şiiri şiirlerle şerh etme”ye çalıştık. Mevlânâ’yı husûsiyetle Yûnus Emre’nin şiirleriyle (Timurtaş, 2006; Gölpınarlı, 2019; Tavukçu, 2022) anlamaya ve anlatmaya çalışırken yeri gelince de yine bir başka sûfînin, Hacı Bayram-ı Velî’nin iki beytine (Paksoy, 2009; Okudan, 2012) başvurduk. Bu çerçevede, geleneği devâm ettirme niyet ve hassâsiyetiyle, yeni bir kisve altında töreli şerh usûlüne, zihniyetine ve diline riâyet etmeye çalıştık. Bu şerh makâlesinin aslî bölümlerini töreli edebiyâtın umûmî tavrına münâsebetle adlandırdık. Kaynakça bölümünden sonraki “Ekler” başlığı altında ise, şerh sürecinin devâm ettiğini gösterme adına, bu şerhe kılavuzluk yapan 14. beyit şerhlerinin metinlerini verdik.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Yûnus, Mesnevî, 14. Beyit, Töreli Şerh, Akıl, Söz

Kaynakça

• Ayan, H. (2002). Nesîmî: Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkidli Metni. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çapraz, E. (2022). Hakikatın Hikâyesi, Hikâyenin Hakikatı: Bir Hakikat Alanı Olarak Türk Halk Hikâyeleri. İSLARA Uluslararası İslam Araştırmaları Kongresi 12 Şubat 2022 -Bildiriler-. (E. C. Öztürk – M. E. Erkaya, Dü.). Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, 87-99.
• Dağlar, A. (2009). Şem‘î Şem‘ullâh Şerh-i Mesnevî (I. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dağlar, A. (2010). Şem‘î’nin Mesnevî’yi Lafzen Okuma Teklifleri. Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies. 1(2), 55-72.
• Dağlar, A. (2017). Mizâhın Hikmeti: Türk Tasavvuf Edebiyâtında Mizâhî Metinlere Yazılan Şerhler, Mecmua - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 2 (3), 1-15.
• Dağlar, A. (2022). Edebî Töre Çatısı Altında: Töreli Türk Edebiyâtı, İSLARA Uluslararası İslam Araştırmaları Kongresi 12 Şubat 2022 -Bildiriler-. (E. C. Öztürk – M. E. Erkaya, Dü.). Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, 100-115.
• Demirel, Ş. (2009). Dinle Neyden –Mesnevî’nin İlk 18 Beytinin Türkçe Şerhleri–. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Gölpınarlı, A. (2000). Mesnevî ve Şerhi -1. Cilt-, (Üçüncü Baskı) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2019). Yunus Emre –Hayatı ve Bütün Şiirleri–. (10. Baskı) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gümüş, Z. (2009). Mesnevî’ye Cevrî’nin Manzum Şerhi: Hall-i Tahkîkât. Turkish Studies –İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic–. 4(6), 231-250.
• İsmail Hakkı Bursevî. (2004). Rûhu’l-Mesnevî -Mesnevî Şerhi-. (İ. Güleç, Dü.) İstanbul: İnsan Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk -Türk Dilinin İlk Sözlüğü-. (M. S. Kaçalin – M. Ölmez, Dü.) İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları.
• Ken‘an Rifâî. (2000). Şerhli Mesnevî-i Şerîf. İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı.
• Konuk, A. A. (2004). Mesnevî-i Şerîf Şerhi -1. Cilt-. (S. Eraydın – M. Tahralı, Dü.) İstanbul: Gelenek Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. (2015). Mesnevî-i Ma‘nevî -Giriş-Çeviri-. (D. Örs – H. Kırlangıç, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Nakşî Şeyhi Ebussuûd el-Kayserî. (2014). Şerh-i Mesnevî, (T. Koçoğlu, Dü.) Kayseri: Laçin Yayınları.
• Okudan, R. (2012). Hacı Bayrâm Velî’nin Şiirinde Şehir Metaforu. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 16, 265-278.
• Özdemir, M. (2017). Bağdatlı Abdülaziz Âsım’ın Türkçe Divan’ının Sonunda Bulunan Mesnevî’nin On Sekiz Beyit Şerhi. İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. 6 (1), 368-382.
• Paksoy, K. (2009). Bursevî’nin Bir Eseri: Şerh-i Rumûzât-ı Hacı Bayrâm-ı Velî. Turkish Studies –İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic–. 4(6), 374-386.
• Salmani, M. (2020). Sarı Abdullah Efendi’nin Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’si, I. Cilt (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sinan Paşa. (2014). Tazarru‘-nâme -Yakarışlar Kitabı-. (M. Tulum, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şeyh Gâlib. (2007). Şerh-i Cezîre-i Mesnevî. (M. Atalay – T. Karabey, Dü.) Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Tâhir-ul-Mevlevî. (Tarihsiz). Şerh-i Mesnevî -1. Cilt-, (İkinci Baskı) İstanbul: Şamil Yayınevi.
• Tanyıldız, A. (2010). İsmâîl Rusûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû’atu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Ma’ârif) (I. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tavukçu, O. K. (2022). Yûnus Emre ve Dîvân’ı. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (2006). Yunus Emre Dîvânı. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Yerdelen, Cevat. (1991). Azmî-zâde Hâletî’nin Rubaileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.