TÜRKİYE’DE BİYOETİK DİSİPLİNİN LİSANSÜSTÜ TEZLER PERSPEKTİFİYLE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 29 - 50, 26.03.2025

Hatice Güneş , Ramazan Erdem

Öz

Giriş: Biyoetik, yaşam bilimleri, tıp, çevre ve sosyal adalet gibi alanlardaki etik sorunları inceleyen, disiplinler arası bir çalışma alanıdır. İlk kez 1927’de Fritz Jahr tarafından ortaya atılan terim, 1970’lerde Van R. Potter tarafından genişletilmiştir. Türkiye’de ise biyoetik, 1990’lardan sonra gelişmeye başlamış, tıp etiği, çevre ve hayvan etiği gibi alt alanlarda ilerlemiştir. Bugün biyoetik, teknolojik yeniliklerin etik ilkelere uygunluğunu ve toplumsal adaletin teşvikini sağlamakta önemli bir rol oynamaktadır. Amaç: Bu çalışma, Türkiye'de biyoetik alanındaki lisansüstü tezlerin yıllara, tez türlerine, üniversitelere ve enstitülere göre dağılımını incelemeyi, biyoetiğin ilişki içerisinde olduğu disiplinleri ve kavramları tespit etmeyi amaçlamaktadır. Yöntem: Çalışma, nitel bir araştırma yöntemi olan doküman incelemesi ile gerçekleştirilmiştir. YÖK Ulusal Tez Merkezi’nde, biyoetik ve ilişkili terimlerle yapılan taramalar sonucunda ulaşılan tezler başlık, özet ve içerikleri üzerinden incelenmiştir. Konuyla ilgili olmayan çalışmalar kapsam dışı bırakılmış nihayetinde toplam 99 lisansüstü tez çalışmaya dahil edilmiştir. Bulgular: Türkiye’de biyoetik alanında, lisansüstü tez üretimi bakımından 2024 yılı, 9 tez ile en üretken yıl olarak öne çıkarken, 2019 ve 2023 yılları da yüksek tez üretimiyle dikkat çekmektedir. Tezlerin çoğunluğu yüksek lisans düzeyinde olup, Ankara, İstanbul ve Gazi Üniversiteleri en fazla tez üretilen kurumlardır. Tezler, genellikle Sosyal Bilimler, Sağlık Bilimleri ve Eğitim Bilimleri enstitülerinde hazırlanmıştır. Biyoetik ile ilgili tezler, en çok Tıp Tarihi ve Etik , Kamu Hukuku, Özel Hukuk ve Temel İslâm Bilimleri anabilim dallarında hazırlanmıştır. Tezlerin anahtar kelimeleri arasında biyoetik, tıp etiği, biyoteknoloji, özerklik ve organ nakli gibi kavramlar dikkat çekmektedir. Tartışma ve Sonuç: Türkiye’de biyoetiğin akademik anlamda önemi ve biyoetiğe dair farkındalık giderek artmıştır. İlk yıllarda alandaki (1997-2006) tez üretimi sınırlı kalmıştır. Tezlerin büyük bir kısmının tıp tarihi ve etik anabilim dallarının öncüsü olan köklü üniversitelerde üretildiği görülmektedir. Tezlerin hazırlandığı enstitüler, anabilim dalları ve yer verdiği konulardaki çeşitlilik biyoetik alanının disiplinler arası doğasını ortaya koyar niteliktedir.
Biyoetiğin, sağlık bilimleri yanında sosyal bilimlerle entegrasyonun artırılması, alanın gelişimi açısından önem arz etmektedir. Özellikle yapay zekâ, dijital sağlık, nöroetik, yeni üreme teknolojileri ve küresel sağlık eşitsizlikleri gibi güncel konularda tez çalışmalarının teşvik edilmesi, Türkiye’de biyoetik literatürünü zenginleştirerek alanın gelişimine katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

biyoetik, lisansüstü tezler, akademik üretim, Türkiye

EVALUATION OF BIOETHICS DISCIPLINE IN TURKEY FROM THE PERSPECTIVE OF GRADUATE THESES

Öz

Introduction: Bioethics is an interdisciplinary field that addresses ethical issues in areas such as life sciences, medicine, the environment, and social justice. First introduced by Fritz Jahr in 1927 and expanded by Van R. Potter in the 1970s, bioethics began developing in Turkey in the 1990s, focusing on subfields like medical ethics, environmental ethics, and animal ethics. Today, bioethics ensures technological innovations align with ethical principles and promotes social justice. Aim: This study aims to examine the distribution of graduate theses in bioethics in Turkey by year, degree, universities, and institutes, as well as to identify the disciplines and concepts related to bioethics. Method: The study was conducted using a qualitative research method, specifically document analysis. Theses obtained through searches using bioethics and related terms in the YÖK National Thesis Center were analyzed based on their titles, abstracts, and contents. Irrelevant studies were excluded, resulting in the inclusion of 99 graduate theses. Results: 2024 stands out as the most productive year in bioethics in Turkey, with 9 theses, followed by 2019 and 2023, which also had high thesis production. The majority of the theses were at the master’s degree. The institutions producing the most theses are Ankara University, Istanbul University and Gazi University. The theses are predominantly prepared within the Institutes of Social Sciences, Health Sciences, and Educational Sciences. Bioethics-related theses are most commonly produced in the departments of History of Medicine and Ethics, Public Law, Private Law, and Basic Islamic Sciences. Among the keywords used in the theses, concepts such as bioethics, medical ethics, biotechnology, autonomy, and organ transplantation are particularly noteworthy. Discussion and Conclusion: The academic significance of bioethics in Turkey and awareness of bioethics have been increasing. In the early years (1997-2006), thesis production in the field was limited. Most theses were produced at well-established universities known for their work in medical history and ethics.The diversity of institutes, departments, and topics in which the theses were prepared highlights the interdisciplinary nature of the bioethics field.
Increasing the integration of bioethics with social sciences, alongside health sciences, is important for the development of the field. Encouraging thesis work on contemporary topics such as artificial intelligence, digital health, neuroethics, new reproductive technologies, and global health inequalities will contribute to enriching the bioethics literature in Turkey and further developing the field.

Anahtar Kelimeler

bioethics, graduate theses, academic production, Turkey

Kaynakça

• Aşar H. Tıp etiğinden bio-etiğe: Fritz Jahr. KFD 2019; (2): 42-56.
• Sass HM. Fritz Jahr's 1927 concept of bioethics. Kennedy Inst. Ethics J 2007; 17 (4): 279-95.
• Callahan D. Bioethics. In: Post SG, editor. Encyclopedia of bioethics. 3rd edition, Thomson Gale Group, 2004: 278-287.
• ten Have HA. Potter's notion of bioethics. Kennedy Inst Ethics J 2012; 22 (1): 59-82.
• Gillon R. Bioethics, Overview. In: Chadwick R, editor. Encyclopedia of applied ethics. 2nd edition, Elsevier Academic Press, 2012: 267-277.
• Kuhse H, Singer P, editors. A companion to bioethics. Chichester: 2nd edition, John Wiley & Sons-Blackwell Publishing, 2009.
• Işıl Ülman Y. Etik, Biyoetik, Hukuk: Temel Kavramlar ve Yaklaşımlar. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 2010; 1 (1): 1-4.
• Yıldız A, Kaya R, Şahinoğlu S. Biyoetik Teriminin Ortaya Çıkışı ve Türkiye’deki Yansımaları. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2021; 11 (2): 249-257.
• Post SG, editor. Encyclopedia of bioethics. 3rd edition, Thomson Gale Group, 2004: xi-xxxii.
• Battin MP. Bioethics. In: Frey RG, Wellman CH, editors. A companion to applied ethics. Hoboken: John Wiley & Sons, 2003: 295-313.
• Ersoy N, Aydın E. Tıbbi Etik'te “Özerklik” ve “Özerkliğe Saygı İlkesi”. Türkiye Klinikleri J Med Ethics. 1994; 2 (2): 71-74.
• Arda B, editör. Tıp Etiği Araştırmaları. Ankara: Biyoetik Derneği Yayınları, 1999.
• Çobanoğlu N, Olgun E. Türkiye Su Politikalarının Biyoetik Değerlendirilmesi: Ergene Nehri Örneği. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2012; 3 (2): 139-156.
• Oto N, Çobanoğlu N. Çevresel Biyoetik Açısından Sürdürülebilir Havaalanları. Mülkiye Dergisi 2013; 35 (273): 109-142.
• Çobanoğlu N, Özyol A. Biyoetik Çerçevede Çevre Politikaları. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2015; 6 (1): 148-165
• Aslım G, Yiğit A, İzmirli S, Yaşar A. Hayvan Koruma Kavramı ve Biyoetik Çerçevesinde Yaban Hayatı Koruma ve Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları. Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 2012; 18 (4): 657-662.
• Tan D, Çobanoğlu N. Hukuki ve Etik Boyutuyla Türkiye'de Hayvan Deneyleri. Türkiye Klinikleri J Med Ethics 2013; 21 (1): 24-37.
• Akçay E, Tingöy Ö. Biyoteknoloji Çağında İnsan ve Etik: Crispr Teknolojisinin Birey, Aile ve Toplum Açısından Değerlendirilmesi. Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 2021; (4): 31-54.
• Vatanoğlu EE. Türkiye'de Yasal ve Etik Boyutuyla Organ Nakli Hakkında Anket Araştırması ve Sonuçları. Danışman Doğan H. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi. İstanbul: 2007.
• Ertin, H. Organ Bağışı ve Transplantasyon Tıbbı: Etik Çerçeve ve Çözüm Tartışmaları. İş Ahlakı Dergisi 2014; 7 (2): 91-120.
• Sürmeli H. Üniversite Öğrencilerinin Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği Çalışmaları ile İlgili Tutum, Bilgi ve Biyoetik Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Danışman Şahin F. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Eğitimi Ana Bilim Dalı Fen Bilgisi Öğretmenliği Bilim Dalı Doktora Tezi. İstanbul:2008.
• Kaplan Ü, Arda B. Genetik Danışmanlık ve Biyoetik. Türkiye Klinikleri J Med Ethics 2017; 25 (2): 57-71.
• Barış M, Ertin H. CRISPR/Cas-9 ile Soy Hattına Yönelik Genetik Müdahale: Etik Tartışmaların Değerlendirilmesi. Topçu İ, editör. Genetik Müdahale ve Etik Tartışmalar. Ankara: Türkiye Klinikleri, 2021: 23-30.
• Elmusa F. Klonlama Uygulamaları ve Biyoetik. TJOB 2024; 11 (1): 28-33.
• Cingi ME, Yiğit F. (2012). Yardımcı Üreme Tekniklerinde Etik. Maltepe Tıp Dergisi, 2012; (4) 4: 10.
• Topçu E, Yalım NY. Preimplantasyon Genetik Tanının Öjeniye ve İnsanın Araçsallaştırılmasına Yol Açıp Açmayacağının Tıp Etiği Açısından Yamaç Aşağı Kayma Argümanı ile Değerlendirilmesi. TJOB 2023; 10 (2): 68-77.
• Atar S, Şahinoğlu S. Tıbbi Olmayan Cinsiyet Seçimi: Yeni Teknolojiler – Teknolojik Gelişmeler ve Etik Tartışmalar. TJOB 2023; 10 (2): 68-7.
• Barış M, İlkılıç İ. Prenatal Tarama ve Teşhis Prosedürlerinin Gebe Kadınlar, Engelliler ve Toplum Üzerindeki Olası Etkilerine Dair Normatif Bir Değerlendirme. Anadolu Klin. 2018; 23 (2): 111-120.
• Kırca N, Öngen M. İnfertilite Tedavilerinde Etik Sorunlar. TJOB 2020; 7 (1): 12-20.
• Kuş Ö, Özbek Güven G. Üreme Turizmi ile Yaygınlaşan Taşıyıcı Annelik Üzerine Etik Bir Değerlendirme. TJOB 2021; 8 (2): 126-133.
• Arda B, Şahinoğlu Pelin S. Bioethics in Turkey in 1995. Eubios Journal of Asian and International Bioethics 1995; 5: 64-65.
• HUBAM: Hacettepe Üniversitesi Biyoetik Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi. Erişim: (https://hubam.hacettepe.edu.tr/index.php). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• Yıldırım A, Şimşek H. Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: 8. baskı, Seçkin Yayıncılık, 2011.
• Ulutaş B. Doküman Analizi. İçinde: Seggie FN, Bayyurt Y. editörler. Nitel Araştırma Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları. Ankara: 2. baskı, Anı Yayıncılık, 2017: 279-297.
• Türk Ceza Kanunu. Erişim: (https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5237&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5). Erişim tarihi. 25.11.2024.
• UNESCO Türkiye Millî Komisyonu. Erişim: (https://www.unesco.org.tr/Pages/460/73/Biyoetik%20ve%20İnsan%20Hakları%20Evrensel%20Bildirgesi). Erişim tarihi. 25.11.2024.
• Hacettepe Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı. Erişim: (https://deontoloji.hacettepe.edu.tr/programlar/doktora.php). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• İstanbul Üniversitesi Eğitim Bilgi Sistemi. Erişim: [https://ebs.istanbul.edu.tr/home/izlence/?id=640797&bid=1117] [https://ebs.istanbul.edu.tr/home/izlence/?id=802449&bid=1094&birim=biyoloji__lisans_programi__(orgun_ogretim)] [https://ebs.istanbul.edu.tr/home/izlence/?id=655405&bid=1129&yil=2024] [https://ebs.istanbul.edu.tr/home/izlence/?id=713570&bid=1109&birim=felsefe__lisans_programi__(orgun_ogretim)] [https://ebs.istanbul.edu.tr/home/izlence/?id=812265&bid=10571&birim=tip_tarihi_ve_etik___doktora_programi__(orgun_ogretim)] [https://ebs.istanbul.edu.tr/home/izlence/?id=667973&bid=1741&birim=molekuler_biyoloji_ve_genetik__tezli_yuksek_lisans_programi__(orgun_ogretim)]. Erişim tarihi: 26.11.2024.
• Acıbadem Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı. Erişim: (https://www.acibadem.edu.tr/akademik/lisans/tip-fakultesi/bolumler/temel-tip-bilimleri/tip-tarihi-ve-etik-ad). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Erişim: (https://www.acibadem.edu.tr/akademik/lisansustu/saglik-bilimleri-enstitusu/programlar/yuksek-lisans/biyoetik/hakkinda). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Biyoetik Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi. Erişim: (https://biyomer.mu.edu.tr/tr). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• Güven T. Türkiye’deki Tıp Etiği Tartışmalarının Ana Eksenleri ve Sorunları: Eleştirel Bir Değerlendirme. TJOB 2014; 1 (1): 13-24.
• Georgetown University Kennedy Institute of Ethics. Erişim: (https://kennedyinstitute.georgetown.edu). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• The Johns Hopkins Berman Institute of Bioethics. Erişim: (https://bioethics.jhu.edu/about/what-we-do/). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• King's College London Centre of Medical Law & Ethics. Erişim: (https://www.kcl.ac.uk/medical-law). Erişim tarihi: 26.11.2024.
• Romanis EC. Regulating the “Brave New World”: Ethico-legal implications of the quest for partial ectogenesis. England: The University of Manchester, 2020.
• De Bie FR, Kim SD, Bose SK, Nathanson P, Partridge EA, Flake AW, Feudtner C. Ethics considerations regarding artificial womb technology for the fetonate. Am J Bioeth 2023; 23 (5): 67-78.
• Wozniak PS. Clinical challenges to the concept of ectogestation. J Med Ethics 2023; 49 (2): 115-120.
• Ray K, Cooper JF. The bioethics of environmental injustice: Ethical, legal, and clinical implications of unhealthy environments. Am J Bioeth 2024; 24 (3): 9-17.
• Samuel G, Richie C. Reimagining research ethics to include environmental sustainability: A principled approach, including a case study of data-driven health research. Journal of Medical Ethics 2023; 49: 428-433.
• McMahan J, Savulescu J. Reasons and reproduction: Gene editing and genetic selection. Am J Bioeth 2024; 24 (8): 9-19.
• Halley MC, Halverson CME, Tabor HK, Goldenberg AJ. Rare disease, advocacy and justice: Intersecting disparities in research and clinical care. Am J Bioeth 2023; 23 (7): 17-26.
• Mendizabal A, Jones NL. Ethical considerations in clinical trials for rare genetic diseases: The case of huntington's disease. Am J Bioeth 2023; 23 (7): 94-96.
• Berkman E, Brown E, Scott M, Adiele A. Racism in child welfare: Ethical considerations of harm. Bioethics 2022; 36 (3): 298-304.
• MacDuffie KE, Patneaude A, Bell S, Adiele A, Makhija N, Wilfond B, Opel D. Addressing racism in the healthcare encounter: The role of clinical ethics consultants. Bioethics 2022; 36 (3): 313-317.
• Baker R. Anchor bias, autonomy, and 20th-century bioethicists' blindness to racism. Bioethics 2024; 38 (4): 275-281.
• Smith H, Birchley G, Ives J. Artificial intelligence in clinical decision-making: Rethinking personal moral responsibility. Bioethics 2024; 38: 78–86.
• Chen J, Cadiente A, Kasselman LJ, Pilkington B. Assessing the performance of ChatGPT in bioethics: a large language model's moral compass in medicine. J Med Ethics 2024; 50 (2): 97-101.
• Cohen IG. What should ChatGPT mean for bioethics? Am J Bioeth 2023; 23 (10): 8-16.
• Barnes C, Aboy MR, Minssen T, Allen JW, Earp BD, Savulescu J, Mann SP. Enabling demonstrated consent for biobanking with blockchain and generative AI. Am J Bioeth 2024; 5: 1-16.
• Iltis A. Heads, bodies, brains, and selves: Personal identity and the ethics of whole-body transplantation. J Med Philos 2022; 47 (2): 257-278.
• Cherry MJ, Fan R. Whole-body/head transplantation: Personal identity, experimental surgery, and bioethics. The Journal of Medicine and Philosophy: A Forum for Bioethics and Philosophy of Medicine 2022; 47 (2): 179-188.
• Jecker NS, Atuire C, Ravitsky V, Behrens K, Ghaly M. War, bioethics, and public health. Am J Bioeth 2024; 22: 1-15.