Baghdadi Domed Mosques of Architect Sinan

Yıl 2023, , 407 - 421, 06.09.2023

Burak Muhammet Gökler

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23229

Öz

The word Baghdadi indicates something or someone belonging to the city of Baghdad, Baghdadi; it also means partition and ceiling. With the conquest of Anatolia, it is known that a mosque with a Baghdadi dome was built in this geography by Turk-Islam states, which is a process valid until the classical age of the Ottomans. The wooden dome can be hidden or reflected outside when used together with the classical period of the Ottoman Empire. To be identifed as Baghdadi, it is sufficient to be made of wood.Wooden ceilings, çantı, and wooden supports built in the early period continued until the last period of the Ottoman Empire. Especially with the Westernization process, many mosques were built both in the capital Istanbul and in Anatolia by making use of the bearing and covering power of wood. Among these, there are also works with a Baghdadi dome. The Baghdadi dome, which is often preferred due to its lightness, ease of material supply, and economic and political reasons during the Westernization period, is a process that started with the Architect Sinan in the Ottoman Empire. The Baghdadi domed mosques of Sinan, which is the subject of the research, generally remained in the background of his large-scale masonry structures. For this reason, it is essential to identify the Baghdadi domed mosques of Sinan, which have lost their originality due to natural disasters or incorrect restorations.

Anahtar Kelimeler

Baghdadi Dome, Evliya Çelebi, İstanbul, Architect Sinan, Ottoman

Mimar Sinan’ın Bağdadi Kubbeli Camileri

Öz

Bağdadi kelimesi Bağdat şehrine mensup, Bağdatlı anlamında olup ayrıca bölme ve tavan manasını taşımaktadır. Anadolu’nun fethedilmesiyle birlikte Türk İslam Devletleri tarafından bu coğrafyada bağdadi kubbeli bir caminin inşa edildiği bilinmemektedir. Bu süreç Osmanlı’nın klasik dönemine kadar geçerlidir. Osmanlı’nın Klasik dönemi ile birlikte kullanılmaya başlanan ve gizli, saklı veya ahşap kubbe olarak nitelendirilen bu tipin, gizli veya dışa yansımış olmasının bir önemi olmayıp ahşap malzemeden yapılmış olması, bağdadi olarak isimlendirilmesi için yeterlidir. Erken dönemde inşa edilen ahşap tavanlı, çantı ve ahşap destekler Osmanlı’nın son dönemine kadar devam etmiştir. Özellikle Batılılaşma süreciyle birlikte hem başkent İstanbul’da hem de Anadolu’da ahşabın taşıyıcı ve örtücü gücünden faydalanılarak pek çok cami inşa edilmiştir. Bunlar arasında bağdadi kubbeli eserlerde yer almaktadır. Genellikle Batılılaşma döneminde hem hafifliğinden hem malzeme temininin kolaylığından hem de ekonomik ve siyasi nedenlerle sıkça tercih edilen bağdadi kubbe, Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimar Sinan ile başlayan bir süreçtir. Araştırmanın konusunu oluşturan Sinan’ın bağdadi kubbeli camileri ise genellikle büyük ölçekli kâgir yapılarının arka planında kalmıştır. Bu nedenle günümüze kadar meydana gelen doğal afet veya yanlış restorasyonlarla özgünlüğünü yitirmiş olan Sinan’ın bağdadi kubbeli camilerinin tespiti önem teşkil etmektedir. İstanbul’da bulunan ve değerlendirmeye alınan on iki eserin bağdadi kubbeli olup olmadığı tezkirelerde veya gravürlerde tespit edilememektedir. Camilerle ilgili en doğru bilgi Evliya Çelebi’nin seyahatnamesidir. Çelebi’nin bahsetmediği camilerde ise Sinan’ın yapılarıyla ilgili çizimler gerçekleştiren Ali Saim Ülgen dikkate alınmıştır. Değerlendirmeye alınan camiler arasında en erken tarihlisi Kumkapı İbrahim Paşa Muhsine Hatun Camii (1532) iken en geç yapı 1585–86 tarihli Hacı Hüsrev Çelebi Camii’dir. Bu da Sinan’ın bu kubbeyi uzun süre tercih ettiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Bağdadi Kubbe, Evliya Çelebi, İstanbul, Mimar Sinan, Osmanlı

Kaynakça

• Alkan, G. (2009). Bağdadi Kubbeli 19. Yüzyıl İstanbul Camileri. (Tez No: 575950). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• And, M. (2012). 16. Yüzyılda İstanbul: Kent-Saray-Günlük Yaşam. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Arseven, C. E. (1975). Sanat Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul: Meb Yayınları.
• Aynur, H. (2020). Kubbeden Namluya: Bir Kurşunlu Caminin Hikayesi Sütlüce/Çavuşbaşı Mahmûd Ağa Camii ve Tamir Kitabesi. Dergâh, 30-31.
• Ayvansarâyî, H. E. (2001). Hadîkatü’l-Cevâmi. (düz. A. N. Galitekin) İstanbul: İşaret Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (1966). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (1230-1402)-I. İstanbul: Baha Matbaası.
• Batur, A. (1994). Teşvikiye Camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (Cilt 7). İstanbul: Kültür Bakanlığı/Tarih Vakfı. 257-258.
• Cansever, T. (2005). Mimar Sinan. İstanbul: Albaraka Türk.
• Cantay, T. (1991). Âsâriye Camii. TDVİA (Cilt 3). İstanbul: TDV Yayınları. 461.
• Çerkez, M. (2005). Merzifon’da Türk Devri Mimari Eserleri. (Tez No: 191794) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Çerkez, M. (2005). Merzifon’da Türk Devri Mimari Eserleri. (Doktora Tezi 191794), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demircanlı, Y. Y. (1989). İstanbul Mimarisi İçin Kaynak Olarak Evliya Çelebi Seyahatnamesi. İstanbul: Vakıflar.
• Develi, H. (2003). Sâî Mustafa Çelebi Yapılar Kitabı (Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye). İstanbul: Koçbank.
• Dişöeren, N. E. (1994). Çavuşbaşı Cami. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı/Tarih Vakfı. 480-481.
• Doğan, S. (2001). Kasım Paşa Camii ve Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi, (Cilt 24). İstanbul: TDV Yayınları. 548-550.
• Egin, E. (1996). Kasımpaşa’nın Tarihi Gelişimi İskân Özellikleri ve Mimari Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Ersoy, H. Y. (1997). Bağdadi. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Eczacıbaşı Vakfı. 180.
• Eyice, S. (1992). Bezirganbaşı Camii. TDV. İslam Ansiklopedisi (Cilt 6). İstanbul: TDV Yayınları. 104-105.
• Eyice, S. (1994). Ebülfazl Mehmed Efendi Camii. TDV. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 357-358.
• Eyice, S. (1996). Hacı Evhad Camii. TDV. İslam Ansiklopedisi (Cilt 14). içinde İstanbul: TDV Yayınları. 472-474.
• Fischer, E. (2009). Melchior Lorck, C. 4. Vandkunsten Publishers, Copenhagen.
• Genim, S. (2006). Konstantiniyye'den İstanbul'a: XIX. Yüzyıl Ortalarından XX. Yüzyıla Boğaziçi’nin Rumeli Yakası Fotoğrafları. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Göncüoğlu, S. F. (1998). Humbarhane Kışlası ve Camii. TDVİA (Cilt 18). İstanbul: TDV Yayınları. 353-355.
• Gökler, B. M. (2022). Rize’de Osmanlı Dönemi Camileri (Tez No: 765409). [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• İnan, A. (1968). Koca Mimar Sinan. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• İrkin, Ö. M. (2022). Burhaniye’de Türk Devri Eserleri (Tez No: 189974). [Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Kargı, H. (2000). İskender Paşa Külliyesi. TDV. İslam Ansiklopedisi (Cilt 22). İstanbul: TDV Yayınları. 571-572.
• Kestelli, R. N. (2011). Resimli Türkçe Kamus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koçu, R. E. (1958). Abbas Ağa Camii. İstanbul Ansiklopedisi. içinde İstanbul. 9.
• Konyalı, İ. H. (1948). Mimar Koca Sinan. İstanbul: Kendi Yayını.
• Konyalı, İ. H. (1950). Mimar Koca Sinan’ın Eserleri. İstanbul: Ülkü Basımevi.
• Kuran, A. (1986). Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Kuran, A. (1988a). Tezkerelerde Adı Geçen Sinan Eserlerinin Yapı Türlerine Göre Alfabetik Listesi. Mimarbaşı Kocasinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü. 155-214.
• Kuran, A. (1988b). Mimar Sinan’ın Camileri. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri I. İstanbul. 175-214.
• Müller-Wiener, W. (2001). İstanbul’un Tarihsel Topografyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Necipoğlu, G. (2013). Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimari Kültür. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Öz, T. (1997). İstanbul Camileri I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özdemir, E. (2011). Ordu ve İlçelerindeki Türk Dönemi Mimari Eserleri (Tez No: 313375). [Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Şahin, M. (2013). Giresun İlindeki Bağdadi Kubbeli Camiler. TÜBA-KED. 11, 71-89.
• Şahin, M. (2016). Giresun ve Trabzon İllerindeki Bağdadi Kubbeli Camiler (Tez No: 440997). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Şeker, F. (2014). Mimar Sinan’ın Kırma Çatılı Cami ve Mescitleri (Tez No: 384881). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İTÜ Fen Bilimler Enstitüsü].
• Tanman, B. (1994a). Muhsine Hatun Mescidi ve Tekkesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı. 495.
• Tanman, B. (1994b). Drağman Külliyesi. TDV. İslam Ansiklopedisi (Cilt 9). İstanbul: TDV Yayınları. 524-525.
• Tanman, M. B. (1992). Balat Camii ve Tekkesi. TDV. İslam Ansiklopedisi (Cilt 5). İstanbul: TDV Yayınları. 7-8.
• Turani, A. (1975). Sanat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Toplum Yayınevi.
• Ülgen, A. S. (1989). Mimar Sinan Yapıları-The buindings of Mimar Sinan. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ünsal, B. (1989). “İstanbul’un İmarı ve Eski Eser Kaybı”. Türk Sanatı Araştırma ve İncelemeleri II. Ankara. 6-61.
• Ünsal, M. (2006). Sivas İl Merkezindeki Osmanlı Camileri (Tez No: 190424). [Yüksek Lisans Tezi, Kayseri Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Yüksel, İ. A. (2004). Osmanlı Mimarisinde Kanuni Sultan Süleyman Devri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• 2022. karadeniz.gov.tr: https ://ka raden iz.go v.tr/ kemer kopru -koyu -cami i/
• 2023. karadeniz: https ://ka raden iz.go v.tr/ hasan -aga- camii /#pre ttyPh oto