An Evaluation of Regulations in the 19th Century Ottoman Legal System from the Perspective of Institutional Economics: An Application on New Court Records

Yıl 2024, , 111 - 123, 31.01.2024

Halime Alkan , Kemal Pekçoşkun

https://doi.org/10.5152/JTRI.2024.23244

Öz

In the nineteenth century, Ottoman law took on a structure consisting of Islamic law and European law. In this period, European law was cited in some areas, whereas Islamic law was codified in other areas. In addition, in the organization of the judiciary, the courts in which European and Islamic laws were to be applied were initially separated. In this context, since the beginning of the nineteenth century, the jurisdiction of the commercial councils, which were established to adjudicate cases involving foreigners according to European laws and customs, was expanded to hear all commercial cases. This made the commercial courts the competent authority in the commercial field for all identities (Muslims, non-Muslims, and foreigners) in the Ottoman Empire. Subsequently, the jurisdiction of the Sharia courts (qadi courts) was restricted, and the Nizamiye courts were established. It was decided to hear disputes on some issues not regulated by the Commercial Code in these courts. However, despite the arrangements made, the deficiencies in the judicial organization and the possibility of bias towards the religions of the parties in the trial were decisive in the court preference of the litigants. Accordingly, this study aims to explain the factors that affect the victory of Muslims and non-Muslims in cases as a result of the arrangements made in the Ottoman legal system in the nineteenth century with the help of the chi-square independence test by using the data obtained from Ceride-i Mehâkim. The results show that there are significant relationships between the religious identities of the litigants, their gender, the type of court, the type of transactions, the location of the courts, referring to the law in adjudicating, and the variables of winning according to religious identity.

Anahtar Kelimeler

Commercial Court, Chi-square Test, Nizamiye Court

19. Yüzyıl Osmanlı Hukuk Sistemindeki Düzenlemelerin Kurumsal İktisat Perspektifinden Değerlendirilmesi: Yeni Mahkeme Kayıtları Üzerine Bir Uygulama

Öz

On dokuzuncu yüzyılda Osmanlı hukuku, İslam hukuku ve Batı hukukundan oluşan bir yapıya bürünmüştür. Bu dönemde kimi alanlarda Batılı kanunlar iktibas edilmiş, kimi alanlarda ise İslam hukukunun kodifikasyonuna gidilmiştir. Buna ek olarak adli teşkilatlanmada da başlangıçta Batılı kanunlar ve İslam hukuku kaynaklı kanunların uygulanacağı mahkemeler birbirinden ayrılmıştır. Bu kapsamda on dokuzuncu yüzyılın başından itibaren önce yabancıların taraf olduğu davaların görülmesi için teşkil edilen ve Batılı kanunlarla Batı’nın ticari örf ve âdetlerine göre hüküm veren ticaret meclislerinin yetki alanı, tüm ticaret davalarının görülmesi için genişletilmiştir. Böylece ticaret mahkemeleri, Osmanlı’daki tüm kimlikler (Müslümanlar, gayrimüslimler ve yabancılar) için ticari sahada yetkili merci hâline getirilmiştir. Ardından şer’iyye mahkemelerinin yetki alanı daraltılarak nizamiye mahkemeleri kurulmuştur. Bu mahkemelerde ise Ticaret Kanunu’nda düzenlenmeyen birtakım konulara ilişkin anlaşmazlıkların görülmesine karar verilmiştir. Ancak yapılan düzenlemelere rağmen adli teşkilatlanmadaki eksiklikler ve yargılamada dinî cihetten taraflılık olması ihtimali, tarafların mahkeme tercihinde belirleyici olmuştur. Buna göre çalışmada temel olarak on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı hukuk sisteminde yapılan düzenlemeler sonucunda Müslümanların ve gayrimüslimlerin davaları kazanmalarında etkili olan faktörler, Ceride-i Mehâkim’den elde edilen veriler kullanılarak Ki-kare bağımsızlık testi yardımıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Ulaşılan sonuçlar, tarafların dinî kimlikleri, cinsiyetleri, mahkeme türü, işlem türü, davanın görüldüğü yer ve hüküm verilirken kanuna atıf yapma değişkenleri ile dini kimliğe göre kazanma değişkeni arasında anlamlı ilişkilerin olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Ticaret Mahkemesi, Ki-kare Testi, Nizamiye Mahkemesi

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi BOA: A.M., 24/38, 1861.-BOA: A.MKT.MHM, 471/35, 1873.
• Ticaret Mahkemelerinin Kurulmasına Dair Zeyl, Düstur, 1. Tertip, C. I, s. 445-465.
• Usul-i Muhâkeme-i Ticaret Kanunnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. I, s. 780-813.
• Ticaret-i Bahriye Kanunnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. I, s. 466-536.
• Mahkeme-i Nizmaiye’nin Teşkilat Kanunu, Düstur, 1. Tertip, Cilt IV, s. 236-241.
• Ceride-i Mehâkim, 1873–1875, Sayı 1–159; 1879–1881, Sayı 1–123; 1901–1902, Sayı 1125–1154.
• Abadan, Y. (2015). Tanzimat Fermanı'nın Tahlili. H. İnalcık, & M. Seyitdanlıoğlu içinde, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (s. 57–88). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Akerlof, G. (1980). A Theory of Social Custom, of which Unemployment may be One Consequence. The Quarterly Journal of Economics, 94(4), 749–775.
• Akgündüz, A. (1986). Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Akgündüz, A., & Öztürk, S. (2000). 700. Yılında Bilinmeyen Osmanlı. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akgündüz, A. (2013). Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Mecelle Ta'dilleri ve Gerekçeleri Ile Bİrlikte. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akgündüz, A., & Öztürk, S. (2000). 700. Yılında Bilinmeyen Osmanlı. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akşin, S. (1997). Siyasal Tarih (1789–1908). S. Akşin içinde, Türkiye Tarihi 3 Osmanlı Devleti 1600-1908 (s. 77–188). Cem Yayınevi.
• Aktan, C. C., & Vural, T. (2005). Eski Kurumsal İktisat. C. C. Aktan içinde, Kurumsal İktisat Kurallar, Kurumlar ve Ekonomik Gelişme (s. 7–20). SPK Yayını.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836–1856). Eren Yayıncılık.
• Akyıldız, A. (2001). Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri. Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Alkan, H. (2022). Bir İktisat Tarihi Kaynağı Olarak Ceride-i Mehâkim. M. N. Aydın içinde, Osmanlı İktisat Tarihi Üzerine Yazılar (s. 205–244). Paradigma Akademi.
• Andic, F., & Andic, S. (2006). The Decline of The Ottoman Empire A Neo-Institutional Economics Analysis. N. Abacı (Dü.) içinde, VIIIth International Congress on the Economic and Social History of Turkey Papers June 18-21, 1998 Bursa-Turkey (s. 287–312). Lulu Press.
• Apaydın, B. (2009). Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydın, M. A. (1996). İslam ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İz Yayıncılık.
• Aydın, M. A. (2018). Türk Hukuk Tarihi (Cilt 15. baskı). Beta Basım Yayım.
• Barkan, Ö. L. (1940). İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu'nda Aldığı Şekiller: I., Şer'i Miras Hukuku ve Evlatlık Vakıflar. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, VI(1), 156–181.
• Barkan, Ö. L. (2000a). Osmanlı İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar. H. Özdeğer içinde, Osmanlı Devleti'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet
• Arşivleri Üzerine Tetkikler ve Makaleler Cilt 1 (s. 607–619). İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (2000b). "Tarihi Demografi" Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi. H. Özdeğer içinde, Osmanlı Devleti'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet Arşivleri Üzerine Tetkikler ve Makaleler Cilt 2 (s. 1402–1427). İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Berkes, N. (2013). Türkiye'de Çağdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları.
• Cin, H., & Akgündüz, A. (1995). Türk Hukuk Tarihi 1. Cilt Kamu Hukuku. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Coase, R. H. (1960). The Problem of Social Cost. Journal of Law and Economics, 3, 1–44.
• Coase, R. H. (1996). Law and Economics and A. W. Brian Simpson. The Journal of Legal Studies, 25(1), 103–119.
• Commons, J. R. (1925). Law and Economics. The Yale Law Journal, 34(4), 371–382.
• Commons, J. R. (1931). Institutional Economics. American Economic Review, 21, 648–657.
• Coşgel, M., & Ergene, B. (2014). ‘Law and Economics’ Literature and Ottoman Legal Studies. Islamic Law and Society, 21, 114–144.
• Çetin, T. (2012). Yeni Kurumsal İktisat. Sosyoloji Konferansları 45, 43–73.
• Davis, L. E., & North, D. C. (1971). Institutional Change and American Economic Growth. Cambridge University Press.
• Demirbaş, D. (2006). Yeni Kurumsal Ekonomi Üzerine Bir İnceleme. C. C. Aktan içinde, Kurumsal İktisat (s. 43–58). SPK Yayınları.
• Demirci, A. (2013). Osmanlı İmparatorluğu'nda Ticaret Mahkemelerinin Kuruluşu ve İstanbul Örneği [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Ekinci, E. B. (2004). Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri. Arı Sanat Yayınları.
• Ekinci, E. B. (2011). Hukukun Serüveni. Arı Sanat Yayınları.
• Findley, C. V. (2011). Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi (G. Ç. Güven, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Genç, M. (2014). Tarihimize Giydirilen Deli Gömleği: Osmanlı Tarihinde Dönemlendirme Meselesi. M. Armğan içinde, Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak Gerileme Paradigmasının Sonu (s. 319–326). Timaş Yayınları.
• Greif, A. (2006). Institutions and the Path to the Modern Economy: Lessons From Medieval Trade. Cambridge University Press.
• Gorodnichenko, Y., & Roland, G. (2012). Understanding the Indiv idual ism-C ollec tivis m Cleavage and Its Effects: Lessons from Cultural Psychology. M.
• Aoki, T. Kuran, & R. Gérard içinde, Institutions and Comparative Economic Development (s. 213–236). Palgrave Macmillan.
• Greif, A. (2014). Do institutions evolve? Journal of Bioeconomics, 16(1), 53–60.
• Greif, A., & Mokyr, J. (2017). Cognitive rules, institutions, and economic growth: Douglass North and beyond. Journal of Institutional Economics, 13(1), 25–52.
• Gümüş, M. (2013). Osmanlı Devleti'nde Kanunlaştırma Hareketleri, İdeolojisi ve Kurumları. Tarih Okulu, XIV, 163–200.
• Güran, T. (2014). 19. Yüzyıl Temettüat Tahrirleri. T. Güran içinde, 19. Yüzyıl Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar (s. 191–203). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gürzumar, F., & Gürzumar, T. (1962). Kaanûnnâme-i Ticâret ve Zeyilleri. Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü.
• Haber, S., North, D. C., & Weingast, B. R. (2008). Political Institutions and Financial Development. Stanford University Press.
• Hodgson, G. M. (2009). Institutional Economics into the Twwnty-First Century. Studi e Note di Economia, XIV(1), 3–26.
• İnalcık, H. (2010). Türk Tarihinde Türe (Törü) ve Yasa Geleneği. Ş. Korkusuz, & Z. Uygurer içinde, Doğu Batı Makaleler I (s. 68–90). Doğu Batı Yayınları.
• İnalcık, H. (2015). Tanzimat'ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri. H. İnalcık, & M. Seyitdanlıoğlu içinde, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (s. 196–195). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Jorga, N. (2005). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi İkinci Kitap Devletin Yenilenme, Birlik ve Bütünlüğü İçin Verilen Mücadeleler. Yeditepe Yayınevi.
• Karahasanoğlu, C. O. (2011). Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye'nin Yürürlüğe Girişi ve Türk Hukuk Tarihi Bakımından Önemi. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 93–121.
• Karal, E. Z. (1988). Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789–1856) V. Cilt. Türk Traih Kurumu Basımevi.
• Kaymakcı, S. S. (2013, Temmuz). The Sultan's Entrepreneurs, The Entrepreneurs' Sultan: Beratlı Avrupa Tüccarı and Institutional Change in the Nineteenth
• Century Ottoman Empire (1835–1862) [Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Modern Türk Tarihi Atatürk Enstitüsü].
• Kenanoğlu, M. M. (2005). Ticaret Kanunnâmesi ve Mecelle Işığında Osmanlı Ticaret Hukuku. Lotus Yayınevi.
• Knight, J. (1998). Institutions and Social Conflict. Cambridge University Press.
• Kuran, T. (2002a). İslam Ekonomisi ve İslamî Alt-Ekonomi. T. Kuran içinde, İslam'ın Ekonomik Yüzleri (s. 73–100). İletişim Yayınları.
• Kuran, T. (2002b). İslamcılık ve Ekonomi: Hür Bir Toplum İçin Politika Önerileri. T. Kuran içinde, İslam'ın Ekonomik Yüzleri (s. 101–146). İletişim Yayınları.
• Kuran, T. (2012). Yollar Ayrılırken Ortadoğu'nun Geri Kalma Sürecinde İslam Hukuku'nun Rolü (N. Elhüseyni, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Kuran, T., & Lustig, S. (2012). Judicial Biases in Ottoman Istanbul: Islamic Justice and Its Compatibility with Modern Economic Life. The Journal of Law & Economics, 55(3), 631–666.
• North, D. C. (1989). A Transaction Cost Approach to the Historical Development of Polities and Economies. Journal of Institutional and Theoretical Economics (JITE), 145(4), 661–668.
• North, D. C. (1971). Institutional Change and Economic Growth. The Journal of Economic History, 31(1), 118–125.
• North, D. C. (1993). Institutions and Credible Commitment. Journal of Institutional and Theoretical Economics (JITE), 149(1), 11–23.
• North, D. C. (1994). Economic Performance Through Time. The American Econpmic Review, 84(3), 359–368.
• Ortaylı, İ. (2016). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. Timaş Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500–1914. İletişim Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2013). Seçici Kurumsal Değişim ve Osmanlı'nın Uzun Ömürlülüğü. A. Berktay içinde, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları Seçme Eserler I (s. 1–18). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Posner, R. A. (1975). The Economic Approach to Law. Chicago Working Paper Series, 53(757), 757–782.
• Posner, R. A. (1980). A Theory of Primitive Society, with Special Reference to Law. The Journal of Law & Economics, 23(1), 1–53.
• Posner, R. A. (1987). The Law and Economics Movement. The American Economic Review, 77(2), 1–13.
• Posner, R. A. (1993). The New Institutional Economics Meets Law and Economics. Journal of Institutional and Theoretical Economics (JITE), 149(1), 73–87.
• Posner, R. A. (1997). Social Norms and the Law: An Economic Approach. The American Economic Review, 87(2), 365–369.
• Posner, R. A. (1999). An Economic Approach to the Law of Evidence. John M. Olin Program in Law and Economics Working Paper, 66, 1–85.
• Posner, R. A. (2005). Intellectual Property: The Law and Economics Approach. Journal of Economic Perspectives, 19(2), 57–73.
• Posner, R. A. (2009). Law and Economics in Common-Law, Civil-Law, and Developing Nations. Revista de Estudos Constitucionais, 1(2), 37–45.
• Posner, R. A., & Landes, W. (1992). The Inflfluence of Economics on Law: A Quantitative Study. Chicago Law & Economics Working Paper (9), 1–54.
• Posner, R. A., & Rosenfield, A. (1977). Impossibility and Related Doctrines in Contract Law: An Economic Analysis. The Journal of Legal Studies, 6(1), 83–118.
• Rubin, A. (2007). Legal Borrowing and Its Impact on Ottoman Legal Culture in the Late Nineteenth Century Continuity and Change. Continuity and Change, 22(2), 279–303.
• Savaş, V. F. (2004). Hukuk ve İktisat. Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(2), 1–13.
• Şenalp, M. G. (2007). Dünden Bugüne Kurumsal İktisat. E. Özveren içinde, Kurumsal İktisat (s. 45–92). İmge Kitabevi Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2005). Türk İktisat Tarihi. Dergâh Yayınları.
• Tanör, B. (1992). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. Der Yayınları.
• Tayyar, A. E. (2020). Hukuk ve İktisat Yaklaşımında Bir İktisatçı: Ronald H. Coase. Yönetim ve Ekonomi, 27(2), 199–217.
• Tezcanlı, M. (2007, Ağustos). Re-thinking Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye: Legal Transformation in the Nineteenth-Century Ottoman Empire [Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Lisansüstü Çalışmalar Enstitüsü].
• Toprak, Z. (2007). From Plurality to Unity: Codification and Jurisprudence in the Late Ottoman EmpireConstructing The Modern State. A. Frangoudaki,
• & Ç. Keyder içinde, Ways to Modernity in Greece and Turkey Encounters With Europe, 1850–1950 (s. 26–93). I. B. Tauris.
• Tsuru, S. (1993). International Economics Revisited. Cambrdige University Press.
• Umur, Z. (1987). Türk Hukuk Tarihi Dersleri Cilt 1. Beta Basım Yayım.
• Üçok, C., & Mumcu, A. (1976). Türk Hukuk Tarihi Ders Kitabı. Sevinç Matbaası.
• Üçok, C., & Mumcu, A. (1991). Türk Hukuk Tarihi. Savaş Yayınları.
• Veblen, T. (1898a). Why is economics not an evolutinary science. The Quarterly Journal of Economicss, 12(4), 373–397.
• Veblen, T. B. (1898b). The Instinct of Workmanship and the Irksomeness of Labor. The American Journal of Sociology, 187–201.
• Veblen, T. (1904). The Theory of Business Enterprise. The Perfect Library.
• Veblen, T. (1918). The Instinct of Workmanship And The State Of The Industrial Arts. Macmillan.
• Velidedeoğlu, H. V. (1940). Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat. Maarif Matbaası.
• Yavuz, H. (1993). Cerîde-i Mehâkim. TDV İslam Ansiklopedisi, 7, 408–409.
• Yılmaz, F. (2018). Kurumsal İktisat: İktisat ile Sosyolojinin Sınırlarında Bir Tarih. A. A. Eren, & E. Kırmızıaltın içinde, İktisat Sosyolojisi Kurucu Düşünürler ve İktisat Okulları Özelinde Bir Çalışma (s. 223–249). Heretik.
• Yılmaz, Y. (2018). Son Dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesi Batıcı Perspektiften Bir İnşa Denemesi. Bir Yayıncılık.