Jewels of a Sultan: Ayşe Sultan's Cihaz (Dowry) Notebook

Yıl 2023, Sayı: 77, 183 - 197, 26.05.2023

Gülser Yardım

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.2255177

Öz

The examined notebook was obtained from Presidency of the Republic of Turkey State Archives Ottoman Archives. The notebook is named as the dowry book. The owner of the notebook is Ayşe
Sultan. It is very likely that she is IV. Mehmet's sister. The date of the book is 9 Cemaziye'l-ahir year 93, that is, 15 June 1682 in Gregorian terms. In the notebook, there is a list of the items and
jewelry that were first made for Ayşe Sultan's dowry. Afterward, there is a list of various jewelry and utensils that were rebuilt from these items that were available in the Enderun treasury and were
exchanged for dowry. Gold and silver were mainly used in these jewelry and utensils. Precious stones such as pearls, diamonds, emeralds, turquoise, garnets, and rubies were used in the decoration of the aforementioned items. The number of precious stones used can reach hundreds in some objects, and this reveals the splendor, richness, and elegance of the clothing of the dynastic people. Bracelets, belts, crests, and earrings draw attention among the jewelry made. There is also a very large list of utensils and items made. These include a mug and lid, yoghurt bowl, baklava tray, coffee ewer, bath bowl, sugar box, jar, salt shaker, lenger, box, cooking pot with spout, dustpan, censer, candlestick and mikras, ablution basin and pitcher, laundry tub, mug, bath tub, tabe with handle, coffee pitcher with pan and lid handle, ateşdan, tandoor, flower bed, stove shield, chair, full chair. All these data will also give the reader an idea about the types of jewelery and items used in the period. On the other hand, some objects were given to other dynasty members later on. This is a good example of the changing hands of the items in the Ottoman treasury.

Anahtar Kelimeler

Ayşe Sultan, Dowry Book, Jewelry, Utensils, 17th Century

Bir Sultanın Mücevherleri: Ayşe Sultan’ın Cihaz (Çeyiz) Defteri

Öz

İncelenen defter, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nden temin edilmiştir. Defter bir cihaz yani çeyiz defteridir. Defterin sahibi Ayşe Sultandır. IV. Mehmet’in kız kardeşi olması büyük ihtimaldir. Defterin tarihi 9 Cemaziye’l-âhir sene 93 yani miladi olarak 15 Haziran 1682’dir. Defterde ilk olarak Ayşe Sultan’ın çeyizi için yaptırılan eşya ve takıların listesi bulunmaktadır. Sonrasında da Enderun hazinesinde mevcut olup çeyiz için bozdurulan ve bozdurulan bu eşyalardan yeniden yaptırılan çeşitli takıların ve kap kacağın listesi bulunmaktadır.
Yaptırılan bu takı ve kap kacaklarda asıl olarak altın ve gümüş kullanılmıştır. Bahsi geçen eşyaların süslemesinde de inci, elmas, zümrüt, firuze, lal, yakut gibi değerli taşlar kullanılmıştır. Kullanılan değerli taşların sayısı bazı objelerde yüzlerceyi bulabilmektedir ve bu da hanedan mensubu kişilerin giyimindeki şaşaayı, zenginliği ve zarafeti gözler önüne sermektedir. Yaptırılan takılar içinde bilezik, kuşak, kemer, sorguç, küpeler dikkat çekmektedir. Yaptırılan kap kacak ve eşyalar içinde de çok geniş bir liste bulunmaktadır. Bunlara maşraba ve kapak, yoğurt tası, baklava tepsisi, kahve ibriği, hamam tası, şeker kutusu, kavanoz, tuzluk, lenger, kutu, hoşaf tası, berber leğeni, emzikli ocak güğümü, faraşhane, buhurdan, şamdan ve mikras, abdest leğeni ve ibrik, çamaşır leğeni maşraba, hamam leğeni, kulplu tabe, sahan ve kapak kulplu kahve ibriği, ateşdan, tandır, çiçeklik, ocak siperi, iskemle, taam iskemlesi örnek olarak verilebilir. Tüm bu veriler aynı zamanda dönemin takılarının ve kullanılan eşyaların çeşitleri hakkında okuyucuya fikir verecek mahiyettedir. Diğer yandan bazı objeler daha sonrasında başka hanedan üyelerine verilmiştir. Bu da Osmanlı hazinesindeki eşyaların el değiştirmesine güzel bir örnek niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Ayşe Sultan, Çeyiz Defteri, Mücevher, Takı, Kap kacak, 17. Yüzyıl

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, TS. MA. d 00020. 001. 00.
• Açıkgöz, F. (2011). Fransızların 1681 Sakız Saldırısında Verdikleri Zarar Karşılığında XIV. Louis Tarafından IV. Mehmet’e Gönderilen Tarziye Hediyeleri. Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 59–77.
• Akgündüz, A. (1995). Osmanlı’da Harem. OSAV.
• Aktaş, Y. B. (2006) II. Mahmud'un Kızı Mihrimah Sultan'ın Sûr-I Hümâyûnu. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Akyıldız, A. (1998). Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kız Refia Sultan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Argıt, B. İ. (2014). Rabia Gülnuş Emetullah Sultan 1640–1715, Kitap Yayınevi.
• Argıt, B. İ. (2016). Osmanlı İstanbul’unda Giyim Kuşam. Antik Çağlardan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Ed. Coşkun Yılmaz, 230–264.
• Artan, T. (1999). 18. Yüzyıl Başlarında Yönetici Elitin Saltanatın Meşruiyet Arayışına Katılımı. Toplum ve Bilim, 83, 292–322.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe Sözlük, Kubealtı.
• Bilirgen, E. (2001). Osmanlılarda Altın Eşya Tutkusu. P Sanat Kültür Antika, 20, 150–169.
• Brunhammer, Y. (2000). Taşlar ve Simgeleri. P Sanat Kültür Antika, 17, 130–136.
• Covel, J. (2011). Bir Papazın Osmanlı Günlüğü, Saray, Merasimler, Gündelik Hayat. Çev. Nurten Özmelek, Dergâh Yayınları.
• Davis, F. (2009). Osmanlı Hanımı. Çev. Bahar Tırnakçı, YKY.
• Ekinci, C. (2019). Osmanlı Sarayında ve Osmanlı Ümerası Arasında Altın ve Mücevher Kullanımı. [Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yüksek Öğretim Kurulu Tez Merkezi.
• Er D. H., & Sipahioğlu, O. (2014). Kostüm Kitaplarında Osmanlı Giysileri Üzerine Bir Değerlendirme. GSF Sanat Dergisi, 24, 123–144.
• Ertuğ, Z. T. (2009). Sorguç. TDV İslâm Ansiklopedisi, 37, 378–380.
• İrepoğlu, G. (1996). Osmanlı Sarayında Mücevher. Sanatsal Mozaik, 14, 22–33.
• İrepoğlu, G. (2000). Bir İmparatorluğun Görkemi Osmanlı Mücevherleri. P Sanat Kültür Antika, 17, 100–111.
• İrepoğlu, G. (2000). Padişah Portrelerinde Mücevher. P Sanat Kültür Antika, 17, 112–119.
• Kallek, C. (2007). Okka’. TDV İslâm Ansiklopedisi, 33, 338–339,
• Karaca, F. (1997). Hanım Sultan. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16, 28–29.
• Küpeli, Ö. (2015). Kösem Sultan'a Ait Bir Muhallefat Kaydı. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi. I/2, 131–143.
• Küpeli, Ö. (2016). IV. Murad'ın Torunu Fatma Hanım Sultan'ın Muhallefatı. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, II/2, 163–175.
• Lady Montagu, (2008). Şark Mektupları, Çev. Asude Savan, Antik Yayınları.
• Neumann C. K. (2009). Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 8, 7–47.
• Oğuz, G. (2018). Bir Sultanın Giyiminden Kesitler: Fatma Sultan. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(14), 248–274.
• Oğuz, G. (2018). Giyinmek mi Gösteriş mi? 1720–1722 Yıllarında İstanbul’da Kürk Kullanımı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 15(1), 114–141.
• Oğuz, G. (2018). Sultanların Mutfağındaki Mücevher: Fatma Sultan ve Ümmügülsüm Sultan’ın Kap Kacaklar. Kap Kacak Kitabı, Kitabevi, 294–347.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I, III. MEB.
• Reyhan C. (2008). Osmanlı’da Kapitalizmin Kökenleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sağır, Y. (2016). Vâlide Turhan Sultan”ın Muhallefâtı. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 20, 269–272.
• Sakaoğlu, N. (2003). Bu Mülkün Sultanları 36 Osmanlı Padişahı, Oğlak Bilimsel Kitaplar.
• Tabakoğlu, A. (2008). Türkiye İktisat Tarihi. Dergâh Yayınları.
• Tekin, R. (2018). Osmanlıda Üç Hanım Sultanın Ziynet Eşyası. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 297–317.
• Terzi, A. T. (2002). Osmanlı Hazineleri. Türkler Ansiklopedisi, 10, 893–903.
• Tezcan, H. (1995). Ferace. TDV İslâm Ansiklopedisi, 12, 349–350.
• Tezcan, M. (1983). Giyim Olgusuna Sosyo Kültürel Bakış ve Türklerde Giyim. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1(16), 1983, s. 255.
• Tezci, a. H. (2021). Mücevherde Osmanlı ve Günümüz Karşılaştırmaları. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T. C. Altınbaş Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Plastik Sanatlar Anabilim Dalı Sanat Tasarım].
• Tuncer, Ş. (2011). The Ottoman Imperial Festival of 1675: An Attempt At Historical Contextualization. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Üniversitesi.
• Uluçay, Ç. (1985). Padişahların Kadınları ve Kızları. TTK.
• Uluçay, Ç. (1992). Harem II. TTK.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1978). Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi. Belleten, XLII/165.