Types and Personalities in “Tuhfetü'l-Uşşâk” of Poet Şems-i Hayâlî Erzincanî

Yıl 2023, Sayı: 78, 296 - 314, 06.09.2023

Erdoğan Uludağ , Ruhi Kara

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23248

Öz

With its distinctive sources, unique style, form, and content, Old Turkish literature is the outcome of a literary tradition grounded on theological, historical, mythical, and folkloric roots, which spanned for about six centuries. To comprehend such deep-rooted literature and to grasp the profundity of meaning it conveys, it is essential to apprehend which sources it uses. Numerous aspects, especially religion and culture, which are among the most significant social values, are the ancestors of our literature. Types and personalities considered among these sources embody a critical portion of the cultural treasure poets have generated for the society they belong to from the past to their era of existence. Type and personality as the primary themes are the focal points of all the action and construction in our literature regarding a literary composition. Therefore, it is essential to identify precisely these types and personalities to comprehend a literary text in its entirety. Poets convey their views and feelings to readers by embodying types and personalities in their work. Divan poetry remarks the types such as lover, beloved, rival, Mecnûn, Leyla, sâki, and dervish that symbolize specific behaviors and manifest themselves in ordinary social interactions. The personalities classified as religious, historical, literary, artisan, mystic, and scholar, on the other hand, are shaped by people’s self-views, reflections, and styles, and thus they display erratic behaviors instead of stereotypical conduct. Şems-i Hayâlî Erzincanî, who lived in the 19th century and was recognized widely by his immediate circle, was one of the illiterate divan-khanqah poets using pseudonyms (Nome de guerre) such as “Şems-i Hayâl” (Hayâl-i Şems, Hayalî Şems-i Nakşî” in his poems. He gained a reputation as “Chickpea Father” since he earned his living by selling roasted chickpeas. As a Sufi poet, Şems-i Hayâlî’s poems comprise full of enthusiasm since they possess spiritual and mystical references posing mystical themes. His Divan, “Tuhfetü’l-uşşâk,” is his exclusively known piece of work. He utilized arûz prosody (wezni) and syllabic meter in his poems. This divan is a unique work conveying the respect, love, and dedication of a disciplined adherent who merely overloves his sheik and is very devoted to him, with a lovely and plain expression. In his poems, Şems-i Hayâlî embodied mysticism, portraying many Sufism-related types and personalities. He called attention to Hayyat Vehbî (Tailor Father), to whom he wholeheartedly devoted himself, as a personality cited in all his poems. Therefore, this study focused on identifying and assessing the types and personalities in the poems of the poet Şems-i Hayâlî Erzincanî.

Anahtar Kelimeler

Leblebici Baba, Personality, Şems-i Hayâlî, Tuhfetü’l-Uşşâk, Type

Erzincanlı Şair Şems-i Hayâlî’nin “Tuhfetü’l-Uşşâk”ında Tip ve Kişilikler

Öz

Kaynakları, kendine özgü tarz, biçim ve muhtevasıyla Eski Türk edebiyatımız, dinî, tarihî, mitolojik ve folklorik temeller üzerine inşa edilmiş, yaklaşık altı asır süren edebî bir geleneğin mahsulünü oluşturmaktadır. Bu köklü edebiyatı anlayabilmek ve taşıdığı anlam derinliğini idrâk edebilmek için hangi kaynaklardan yararlandığını bilmek gereklidir. Din ve kültürün başı çektiği toplumsal hayatın en önemli değerleri arasında yer alan birçok unsur edebiyatımıza kaynaklık eder. Bu kaynaklar arasında yer alan tip ve kişilikler; şairlerin mensubu oldukları toplumda geçmişten yaşadıkları döneme kadar oluşturdukları kültür hazinesinin önemli bir parçasını ihtiva etmektedir. Edebiyatımızda edebî bir metnin tüm aksiyonu ve kurgulanması, temel öğelerden olan tip ve kişilikler üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu nedenle edebî bir metni tam olarak anlayabilmek için tip ve kişiliklerin doğru tespit edilmesi önemlidir. Şair, eserinde yer verdiği tip ve kişilikler sayesinde düşünceleri ve duygularını somutlaştırarak okuyucuya aktarır. Divan şiirinde, toplumun olağan yaşantısı içinde kendini gösteren ve belirgin davranışları temsil eden; âşık, ma’şûk, rakîp, Mecnûn, Leylâ, sâki, derviş gibi tipler dikkat çekmektedir. Dinî, tarihî, edebî, sanatkâr, mutasavvıf ve bilgin başlıkları altında tasnif ettiğimiz kişilikler ise, insanın kendi görüş, düşünüş ve tarzlarıyla şekillenerek, tekdüze davranışlar yerine değişken davranışlar sergiler. XIX. Yüzyılın daha ziyade yakın çevresi tarafından tanınan, ümmî divan-tekke şairlerinden olan Erzincanlı Şems-i Hayâlî şiirlerinde “Şems-i Hayâl” (Hayâl-i Şems, Hayalî Şems-i Nakşî)” gibi mahlaslar kullanmıştır. Leblebi satarak geçimini sağladığı için “Leblebici Baba” olarak ün kazanmıştır. Mutasavvıf bir şair olan Şems-i Hayâlî’nin dinî ve tasavvufî telakkîleri ihtiva eden ve tasavvufî bir neşve barındıran şiirleri coşku doludur. Bilinen tek eseri “Tuhfetü’l-uşşâk” adlı Dîvân’ıdır. Şiirlerinde hem arûz hem de hece veznini kullanmıştır. Bu divan, şeyhini çok seven ve ona çok bağlı olan bir müridin hocasına duyduğu saygıyı, sevgiyi, bağlılığı; güzel, yalın bir ifadeyle aktaran önemli bir eserdir. Şems-i Hayâlî, şiirlerinde tasavvufu işlemiş ve birçoğunda tasavvufî tip ve kişiliklere yer vermiştir. Can-ı gönülden bağlı olduğu mürşidi Hayyat Vehbî (Terzi Baba) tüm şiirlerinde geçen bir kişilik olarak dikkat çekmektedir. Bu çalışmada Erzincanlı şair Şems-i Hayâlî’nin şiirlerinde geçen tip ve kişilikler tespit edilmiş ve incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Leblebici Baba, Şems-i Hayâlî, Tuhfetü’l-Uşşâk, Tip, Kişilik

Kaynakça

• Akkaya, M. (2018). Divân ve Halk Şiirinin Şahıs Dünyası. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(3), 363-380.
• Akkuş, M. (1995). Nefi Divânı’nda Tipler ve Kişilikler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, FEF Yayınları.
• Akkuş, M. (2000). Divan Şiirinde İnsan I-Dini Kişilikler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, FEF Yayınları.
• Aktepe, O., (1997). Leblebici Baba Süleyman bin Abdurrahman, (Şems-i Hayâl), Tuhfetü’l-Uşşâk, Erzincan: Erzincan Belediyesi Yayınları.
• Albayrak, N. (2011). Terzi Baba. TDVİA, 40, 521-522.
• Ali Kemalî (1932). Erzincan Tarihi. Resimli Ay Matbaası, T.L. Şirketi.
• Aljborı, H. H. İ. (2022). Bağdatlı Fahrîzâde Es’ad Divanı’nda Tip ve Şahsiyetler. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü].
• Arıkan, Z. (2001). Eğin Kasabası’nın Tarihsel Gelişimi. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 12, 1-64.
• Arslan, V. (2019). Necâtî Bey Dîvânı’nın Şahıslar Kadrosu ve Ahmed Paşa Dîvânı’nın Şahıslar Kadrosuyla Karşılaştırmalı incelenmesi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Aslan, Ö. (2018). Erzincan’da Tasavvuf Kültürü ve Nakşbendîlik. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Aslanoğlu, O. (2019). Abdurrahman Aktepî’nin Divanında Geçen Şahsiyetler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(64), 15-34.
• Aşçı İbrahim Dede (2006). Aşçı Dede’nin Hatıraları, Çok Yönlü Bir Sûfînin Gözüyle Son Dönem Osmanlı Hayatı, Haz. Mustafa Koç- Eyüp Tanrıverdi, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Aydın, H. (2010). Cevrî Dîvânı’nın Tahlili. [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Aydoğdu, Eyüp. (2018). Ahmed bin Hemdem Kethüda Süheyli Divanı’nda Tipler ve Kişilikler. [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi].
• Can, K. (2020). Ahmed Kuddûsî Dîvânı’nda Tarihî ve Efsânevî Şahsiyetler. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Ziraat Gurup Matbaacılık.
• Coşkun Serdaroğlu, V. (2017). Zâtî Divanı’na Göre 16. Yüzyılda Sosyal Hayat, İstanbul: Erdem Yayınları.
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey Dîvân Tenkidli Basım. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Doğruel, E. (2019). Tipler ve kişilikler çerçevesinde Ahmed Cezbî’nin Şiir Dünyası. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Er, Ş. (2018). Erzincanlı Terzi Baba (Hayyât Muhammed Vehbî) “Kuddise Sirruh” Hazretleri Külliyatı. İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları.
• Gerek, K. (2020). Hüdâyî Divanı’nda Tipler ve Şahsiyetler. [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü].
• Hidayetoğlu. A. S. (2005). Hazreti Mevlâna Hayatı ve Şahsiyeti. Konya.
• Hoşab, Ayşe Merve (2017). Sırrî Rahile Hanım Divanı’nda Dinî Kişilikler. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 227-263.
• İlbak, Ü. (2010). Divan-ı Şems-i Hayâlî, Tuhfetü’l-uşşak (Metin-İnceleme). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• İlhan, B. (2016). Sehî Bey Dîvânında Dinî Tipler. Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, 82-105.
• İspir, M. (2017). Münîrî’nin Gülşen-i Ebrâr ve Maden-i Esrâr Mesnevisi’ndeki Tipler ve Kişilikler. Erzurum Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ETÜSBED) II/3, 13-44.
• Kaplan, M. (2012). Hayriyye-i Nâbî’de Tipler. Milli Folklor, 95, 31-44.
• Kaplan, M. (1985). Türk Edebiyatı üzerine araştırmalar 3 Tip tahlilleri. Dergâh Yayınları.
• Karaismailoğlu. A. (2005). Mevlânâ ve Kültürümüz. Konya.
• Kardaş, S. (2019). Divan Şiirinde Kötü Şahsiyetler. Turkish Studies - Language and Literature 14(3), 1253-1284.
• Kılınç, A. (2017). Fuzûlî’nin Türkçe Dîvânı Edisyon Rritik ve Konularına Göre Fuzûlî Dîvânı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Kolbaş, O. (2016). Hayâlî Bey Dîvân’ında Şahıslar. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü].
• Köksal, M. A. (2011). Peygamberler tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Leblebici Baba (Şems-i Hayâl), (1990). Tuhfetü’l-uşşâk, haz. Recep Toparlı, M. Sadi Çöğenli, Yakup Şafak, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Onay, A. T. (1992). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Ankara: TDV Yayınları.
• Pala, İ. (1989). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tökel, D. A. (2000). Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar, Şahıslar Mitolojisi, Ankara: Akçağ.
• Tuygun, Ünal (2001). Pîri Sami Hazretleri–Hayatı ve Sohbetleri. Kervan Yayınları.
• Uçar, F. M. E. (2016). Gedâyî Divânı’nda Şahsiyetler. Gazi Türkiyat, 19, 123-157.
• Uludağ, E. (2019). Sâlih Baba Dîvânı’nda Tipler ve Kişilikler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (ESTAD), 2(2), 912-987.
• Uludağ, E. (2019). Lâmi’î’nin Salâmân u Absâl’ında Tipler ve Kişilikler, Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan. Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 429-467.
• Uludağ, E. (2021). Tip ve Kişilikler Açısından Fuzûlî Dîvânı. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 70, 149-224.
• Uludağ, S. (2005) Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Yaylalı, Y. (2018). Emîrî Divan’ında Geçen Şahsiyetler. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 63, 117-134.
• Yılmaz, H. K. (2012). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Yiğit, İ. (2010). Peygamberler Tarihi. İstanbul.
• Zavotçu, G. (2006). Divan Edebiyatı Kişiler-Kişilikler Sözlüğü. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Zavotçu, G. (2013). Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü (Kişi ler-H ayvan lar-B itkil er-Ta bîat Güçleri, Kişileştirilmiş Varlık ve Kavramlar). İstanbul: Kesit Yayınları.