Determination and Evaluation of the Vocabulary Found in the Dialect of İspir Yeşilyurt Village

Yıl 2023, Sayı: 78, 338 - 366, 06.09.2023

Şengül Yegin

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23206

Öz

Words, proverbs, and idioms that humanity has created throughout history to express itself are language elements that provide effective expression of emotions and thoughts. Societies have created proverbs that give short and concise advice by transforming the experiences they have lived for centuries into common thoughts and attitudes. They also created idioms to describe events or situations more effectively. These have taken their resources from the geography, belief structure, lifestyle, traditions, and customs of the societies they belong to. In this study, sound changes, words, proverbs, and idioms in the language of İspir Yeşilyurt Village, which is an old settlement and creates a cultural bridge between the two regions by blending the rich cultural features of the Eastern Black Sea and Eastern Anatolia, were examined. The region, which is the subject of the study, has given great migration for economic and educational purposes in the modern age. The aim of this study was to determine and record the local expressions that are about to disappear in the language during the change and transformation process that occurred in the regional culture with the intense migration. In the process of determining the study data, the observation method was used. In the study, the sound changes of Yeşilyurt Village dialect according to Turkey Turkish, examples of transitions from different dialects of Turkish and foreign origin words are given in tables. In addition, 277 proverbs under 82 titles and 336 idioms under 112 titles were examined.

Anahtar Kelimeler

Çoruh Boyu, Dialect, Idiom, İspir, Proverb, Yeşilyurt Village

İspir Yeşilyurt Köyü Ağzında Bulunan Sözvarlığının Tespiti ve Değerlendirilmesi

Öz

İnsanlığın kendini ifade etmek için tarih boyunca oluşturduğu sözcükler, atasözleri ve deyimler duygu ve düşüncenin etkili anlatımını sağlayan dil unsurlarıdır. Toplumlar, yüzyıllar boyunca yaşadıkları deneyimleri ortak düşünce ve tutuma dönüştürerek kısa ve özlü öğütler veren atasözlerini; kavramları, olayları ya da durumları daha etkili anlatmak için de deyimleri oluşturmuştur. Bunlar kaynaklarını ait olduğu toplumların yaşadığı coğrafyadan, inanç yapısından, yaşayış biçiminden, gelenek ve göreneklerinden almıştır. Bu çalışmada eski bir yerleşim yeri olup Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’nun zengin kültürel özelliklerini harmanlayarak iki bölge arasında bir kültür köprüsü oluşturan İspir Yeşilyurt Köyü’nün ağzında yer alan ses değişimleri, sözcükler, atasözleri ve deyimler incelenmiştir. Çalışmaya konu olan bölge, modern çağda ekonomik ve eğitim amaçlı büyük göç vermiştir. Bu çalışmanın amacı yoğun göçle birlikte bölge kültüründe meydana gelen değişim dönüşüm sürecinde dilde kaybolmaya yüz tutan yerel ifadelerin tespit edilip kayda geçirilmesidir. Çalışma verilerinin tespit edilmesi sürecinde gözlem metodu kullanılmıştır. Çalışmada Türkiye Türkçesine göre Yeşilyurt Köyü ağzı ses değişimleri, Türkçenin farklı lehçeleri ile yabancı dillerden kelime geçiş örnekleri tablolaştırılarak verilmiştir. Ayrıca çalışmaya toplam 82 başlık altında 277 atasözü ve 112 başlık altında 336 deyim konu edilip incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çoruh Boyu, Ağız, Deyim, İspir, Atasözü, Yeşilyurt Köyü

Kaynakça

• Aka, İ. (2012). Timurlular. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 41, 180–184.
• Aksoy, Ö. A. (1993). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II. İstanbul: İnkilap Yayınları.
• Beydilli, K. (1988). 1828–1829 Osmanlı- Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler. Türk Tarih Kurumu Yayınları Belgeler, XIII(17), 365–434.
• Budak, D. A. (2012). Erzurum Ağzı Söz Varlığında Eski Türkçenin İzleri. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4), 629–646.
• Çakır, İ. E. (2009). 1642 Tarihli Avarız Defterine Göre İspir Sancağı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, 2(8), Summer, 109–122.
• Daşdemir, M., & Efendioğlu, S. (2016). Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 55, 159–178.
• Din İşleri Yüksek Kurulu. (2021). Fetvalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Dahiliye Vekaleti Mahallî İdareler Umum Müdürlüğü. (1933). Köylerimiz, Köy Kanunu Tatbik Olunan ve Olunmayan Köy İsimlerini Alfabe Sırası ile Gösterir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ertekinoğlu, S. (2013). Ahlat Ağzı’nın Türkçe Söz Varlığı Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 23(2), 163–203.
• Gemalmaz, E. (1973). Erzurum ili ağızları (Tez No: 367230). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi].
• İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü. (1968). Köylerimiz 1968. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü. (1982). Köylerimiz 1981. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İçişleri Bakanlığı. (1946). Türkiye’de Meskun Yerler Klavuzu, Ankara Başbakanlık Devlet Matbaası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnbaşı, M., & Çakır, İ. E. & Demir, S. (2014). 1642 Tarihli Erzurum Eyaleti Mufassal Avarız Defteri (Erzu rum-T ortum -İsbi r-Hın ıs-Pa sin). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kamacı, D. (2011). Erzurum Yöresi Ağızlarından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar. Mediterranean Journal of Humanities, 1(1), 157–164.
• Kırzıoğlu, M. F. (1963). Lehce-i Erzurum Yazmasındaki Halk Sözleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 10, 195–243.
• Kırzıoğlu, M. F. (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar. Ankara: Tarih Kurumu Yayınları.
• Köymen, M. A. (1998). Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Tarih Kurumu Yayınları.
• Ksenophon, (1998). Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), (Çev. Tanju Gökçöl). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Menz, A. (2009). Erzurum Ağzında Ermenice Ödünç Sözcükler. Workshop on Turkish Dialects II Orient-Institut Istanbul. Türk Dilleri Araştırmaları, 19, 89–106.
• Morkoç, A. N. (2016). Erzurum’un Kuzey İlçelerinde Keramik Tarihlendirmeleri. Kafdağı, 1(1), 1–28.
• Oy, A. (1991). Atasözü. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4, 44–46.
• Özaydın, A. (2009). Saltuklular. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 36, 56–57.
• Özger, Y. (2009). XIX. Yüzyıl Ortalarında İspir Kazasında Vakıflar (Evkâf Nezâreti Defterlerine Göre). Karadeniz Araştırmaları, 6(21), 31–47.
• Pehlivan, M. (1984). En eski çağlardan Urartu’nun yıkılışına kadar Erzurum ve çevresi. (Tez No: 37219). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Sümer, F. (1989). Akkaoyunlular. Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi, 2, 270–274.
• Sümer, F. (2001). Karakoyunlular. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24, 434–438.
• Sümer, F. (2012). Tuğrul Şah. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 41, 346–347.
• Teymurlu, Z. & Emıroğlu, Z. (2016). Azeri Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Söz Varlığının Temel Özelliklerine Dair. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(24), 264–276.
• Toparlı, R., & Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü. (1937). Genel Nüfus Sayımı, Köyler Nüfusu 1935, 59, İstanbul: Hüsnü Tabiat Basımevi. Türkiye Cumhuriyeti Dâhiliye Vekâleti Nüfûs Müdîriyet-i Umûmiyesi. (1928). Son Teşkîlât-ı Mülkiyyede Köylerimizin Adları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2009) Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/
• Turan, L. (2019). Türk Dili I. (Ed. Rıfat Kütük). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2021, Aralık). İllere Göre İl/İlçe Merkezleri İle Belde/Köy Nüfusları. https ://ww w.tui k.gov .tr› duyuru › favori_raporlar.
• Ünsal, V. (2015). İspir Kaleleri. Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1), 53–75.
• Yavuz, F., & Özkan, M. (2022, Şubat 1). 1835 Yılı İlk Nüfus Sayımında İspir. İspir Kaymakamlığı, http: //www .ispi r.gov .tr/1 835-y ilind a-isp ir.
• Yılmaz, İ. (2014). 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde İspir Kazasının İdari Yapısı ve Nüfusu. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences, 53, 49–62.
• Yılmaz, N. (2019). Erzurum Ağzında Kullanılan Bazı Arapça Kelimeler. Doğu Esintileri Dergisi, 11, 245–255.
• Yuvalı, A. (2000). İlhanlılar. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, 105–108.
• Yücel, M. U. (2022). Kıpçaklar. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25, 421–423.
• Yücel, Y., & Sevim, A. (1991). Osmanlı Klasik Döneminin Üç Hükümdarı Fatih- Yavuz,-Kanuni. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.