Reflections of the Alp Figure in Pre-Islamic Turkish Art

Yıl 2023, Sayı: 78, 397 - 406, 06.09.2023

Yunus Berkli , Yasemin Tepe

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23281

Öz

The concept of alp, which means intrepid, brave, heroic, wrestler, skillful person wielding his/her sword in Turks, expresses superior human qualities. The leanest version before Islam of this concept, which is given to people as name and title is Alp-er. The Alplik position, which integrated with the Turks, came together with the military and the army and played an important role in the formation and rise of the Turkish states. The reflections to Scythian art of the concept of the alp, the first examples of which were seen in the Proto-Turks, are known, thanks to the objects that arise out of from the kurgans. Scythians, who were very advanced in the art of jewellery, painted concepts related to the alplik on some metal objects. Other alp-related objects generated from the Scythian kurgans are the clothes of the alps. In the Asian Hun State, women and men alps were tattooed on the arms, legs, and parts of their bodies. Concepts reflecting the alps are widely used in alp corpses and other works of art found in Hun kurgans. It is seen that the depictions of alps, rulers, and khans in Göktürk sculptures are depicted by sitting cross-legged and holding in their hands a glass containing the water of immortality. Some Göktürk sculptures are depicted with a severed head in their hands and earring in their ears. İn addition, alp figures are seen in the wall paintings of the Göktürks. In Uyghurs who religious conversioned and adopted to Buddhism and Maniheism, the concept of the alp gained a different nature. This is because Uyghurs, especially in the Mani religion, have dedicated themselves as priests and entered a serious service race both for the believed religion and for the religious ones. This situation is equivalent to the alp phenomenon dedication to society, the state, and the country in which it is believed. Therefore, it can be considered that the managers who build foundations and provide services reflect the concept of alp in this way.

Anahtar Kelimeler

Alp, Asian Hun State, Göktürks, Scythians, Turkish Art, Uyghurs

Alp Figürünün İslam Öncesi Türk Sanatındaki Yansımaları

Öz

Türklerde, gözü kara, bahadır, mert, yiğit, cesur, kahraman, pehlivan, kılıcını ustalıkla kullanan becerikli kişi anlamlarına gelen Alp kavramı, üstün insan niteliklerini ifade etmektedir. Kişilere isim ve unvan olarak verilen bu kavramın İslamiyet’ten önce kullanılan en yalın hali alp-erdir. Türklerle bütünleşen Alplik mevkii, askerlik ve ordu ile bir araya gelmiş, Türk devletlerin oluşmasında ve yükselmesinde önemli bir rol oynamıştır. İlk örnekleri Proto-Türklerde görülen alp kavramının İskit sanatına yansımaları, kurganlardan çıkan eşyalar sayesinde bilinmektedir. Kuyumculuk sanatında çok ileri olan İskitler, bazı madeni eşyalar üzerine alplik ile ilgili kavramları resmetmiştir. İskit kurganlarından çıkan alplik ile ilgili diğer nesneler de alplerin kıyafetleridir. Asya Hun devletinde kadın ve erkek alplerin kollarına, bacaklarına ve vücutlarının bazı kısımlarına dövmeler yapılırdı. Hun kurganlarından çıkan alp cesetlerinde ve diğer sanat eserlerinde alpleri yansıtan kavramlara çokça yer verilmiştir. Göktürk heykellerindeki alp, hükümdar ve hakan tasvirlerinin bağdaş kurarak oturdukları, ellerinde de ölümsüzlük suyunu tutan bir kadehle tasvir edildikleri görülmektedir. Bazı Göktürk heykelleri ise ellerinde kesik baş ve kulaklarında küpe ile betimlenmiştir. Ayrıca Göktürklere ait duvar resimlerinde de alp figürleri görülmektedir. Din değiştirip Budizm ve Maniheizm’i benimseyen Uygurlarda alplik kavramı farklı bir mahiyet kazanmıştır. Çünkü Uygurlar özellikle Mani dininde kendilerini rahip olarak vakfedip hem inanılan din için hem de dindaşlar için ciddi bir hizmet yarışına girmişlerdir. Bu durum alplik olgusunun, topluma, devlete ve inanılan ülkeye kendini adamasıyla eşdeğerdir. Dolayısıyla vakıf yapıp hizmet sunan yöneticilerin, alplik kavramını bu şekilde yansıttıkları düşünülebilir.

Anahtar Kelimeler

Alp, Türk sanatı, İskitler, Asya Hun Devleti, Göktürkler, Uygurlar.

Kaynakça

• Akyüz, H. (2002). Kutadgu Bilig’de Sosyo Pedogojik ve Siyasal Söylem. Erzurum: Eser Ofset.
• Arık, F. (2018, Mart, 22). Esik kurganı ve altın elbiseli adam, İskit Türklerinin prensi, blogspot.com, https ://ok onuz. blogs pot.c om/20 18/03 /esik -kurg an-ve-altn -elbi seli- adam- iskit .html
• Aslanapa, O. (2005). Türk Sanatı 6. basım. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Aslanapa, O. (2017). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Baykuzu, T. D. (2014). Hunlar ve Noinulin höyük kültürü- Türklerin izinde, Tarih ve Arkeoloji, 14.
• Berkli, Y. (2010). Uygur Resim Sanatının Üslup Özellikleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(45), 155-166.
• Berkli, Y. (2011). Türk Sanatında Avrasya üslubunun Evreleri Avrupa ve İslam Sanatına Etkileri, Erzurum: Mega Ofset Matbaacılık.
• Berkli, Y. (2014). Kosova Halveti Osman Baba Tekkesinde Bulunan Figür ve Sembollerin Türk Sanatı ve Kültürü İçerisindeki Anlam ve Önemi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18(1), 61-88.
• Bozcu, M. M. (2009). Bezeklik Mağara Tapınaklarındaki Duvar Resimleri. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Programı. Doktora Seminer Çalışması. İstanbul.
• Çeşmeli, İ. (2015). Tarihi Kaynaklara Göre Türk Göçebelerinde Dinler. Kültürler. Ritüeller ile İkonografi. (MS 8. Yüzyıla Kadar). İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü. Türk Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Çeşmeli, İ. (2016). İskitler. Hunlar ve Göktürklerde Din ve Sanat. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2008). Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Demir Solak, N., & Berkli, Y. (2022). Türk-İslam Kültüründeki Destimal Geleneği ile Hristiyan İnancındaki Kutsal Mendil İkonografisinin Karşılaştırılması. Sanat Tarihi Dergisi, 31(1), 741-771.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Doğan, D. M. (1992). Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Rehber yayınları.
• Durmuş, İ. (2017). İskitler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Esin, E. (1973). Türkul Acemlerin Eseri Samarrada Cevsak-ul Hakaninin Dıvar Resimleri. Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 309-358.
• Esin, E. (1997). Türkistan Seyahatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gültepe, G., & Berkli, Y. (2022). 18. Yüzyıl Babür Dönemi Minyatüründe Burak: Kutsal Dört Yön Simgeselliği. İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Temmuz- Ağustos-Eylül, 1458-1473.
• Herodotos. (2017). Tarih. İstanbul: Say Yayınları.
• İskenderzade Avşar, L. (2010). Göktürk Dönemi İnsan Figürlü Taş Anıtlar. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 255-269.
• Koca, S. (2016) Türk Kültürünün Temelleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Koçak, K. (2012). Bozkır Kültüründe Alp Karakterinin Ortaya Çıkışında Türk Geleneklerinin Etkisi. Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 125-135.
• Kolgu, D., & Özkartal, M. (2022). İslam Öncesi Türk Kültüründe Kadının Toplumdaki Yeri ve Resmedilmesi. (Türk Dünyasında Alp Kadın Uluslararası Sempozyumu). Gazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi. Ankara. 323-332. Komisyon. (1989). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (O. F. Köprülü). İstanbul. 1989. 2. Cilt.
• Maraşlı, S. (2013). Türk Alp geleneğinin Orta Çağ Anadolu Tasvir Sanatına Yansımaları. Sberian Studies (SAD), 1(3), 17-42.
• Memiş, E. (1987). İskitlerin Tarihi. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Özkartal, M. (2013). Türk Destanlarında Millî Değerler ve Sanat Eğitimindeki Yeri. Türk Dünyası Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu (Ed. B. Sayılır). Eskişehir. 555-585.
• Rasim Efendi, (1986), Stone Plastic Art Of Azerbaijan, Azerbaijan.
• Sakarya, M., & Kızılkaya, H. T. (2020). İslam Öncesi Türklerde Kemer Kullanımı ve Özellikleri. Ulakbilge, 53, 1211-1229.
• Salman, F. (2011). Türk Kumaş Sanatı. Erzurum: Zafer Ofset Matbaacılık.
• URL-1. (2023, Mart 20). http: //www .turk osfer .com/ yavuz -sult an-se lim/
• URL-2. (2023, Mart 20). https ://ww w.ale gorid ergi. com/b abur- sah-s iradi si-bi r-huk umdar in-ma cera- dolu- oykus u/
• Yücel, E. (2000). İslam Öncesi Türk Sanatı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.