Sensitive Bindings Between Sentences in Instructions

Yıl 2024, Sayı: 79, 1 - 12, 31.01.2024

Ümit Hunutlu

https://doi.org/10.5152/JTRI.2024.23262

Öz

Sentences that serve the construction of a text come together according to certain rules. Sentences are connected to each other with different meaning relations in a text or in speech integrity, but the connections between some sentences are more solid than others. These connections can be provided with conjunctions, common element, mood or personal ending, as well as demonstrative adjectives, possessive and case suffixes, and pronouns. In addition to morphological elements, it also strengthens the meaning and connection between sentences with linguistic methods such as ellipsis, back- or pre-reference, substitution, and repetition. All these play an effective role in the juxtaposition of sentences with meanings such as purpose, explanation, cause–effect, comparison, and contrast. In this study, compound–complex sentence and complex sentences connected by semantic relations in Orhon inscriptions are discussed. In the inscriptions, the most common meaning relations that come together with this structure have been analyzed. Sentences that complement each other semantically better than other sentences are emphasized. In these sentences, semantic relations such as explanation, purpose– effect, comparison, contrast, cause–effect, order, limitation, and time have been determined. When the syntactic characteristics of the sentences connected with meaning relations in Kök Turkish are examined, it is seen that these sentences are not very long and multicomponent sentences. In these structures, short sentences complete the sentence that comes after them as complements. These sequential structures, consisting mostly of subject and predicate, are not far from the predicate of the next sentence in the sentence sequence. One of the elements that strengthen the semantic bond between sentences in inscriptions should be emphasis. In inscriptions, an independent sentence is connected to another sentence without the need for conjunctions. These sentences, which are ordered without a conjunction and connected with meaning relations, appear in every period of the Turkish language. Conjunction-free structures found in the inscriptions may have been preferred in order to save space due to the limitations of writing on stone. However, it is not correct to attribute this situation to only one reason. The reason why non conjunctive structures were preferred in the Old Turkish period is partly related to the natural structure of Turkish.

Anahtar Kelimeler

Coordinate Sentence, Inscriptions, Kokturk Language, Semantics, Syntax

Yazıtlarda Cümleler Arası Anlamsal Bağlar

Öz

Bir metnin kuruluşuna hizmet eden cümleler belli kurallar çerçevesinde bir araya gelir. Metinde veya konuşma bütünlüğü içinde cümleler birbirine farklı anlam ilişkileriyle bağlanır. Ancak bazı cümleler arasındaki bağlantılar diğerlerinden daha sağlamdır. Bu bağlantılar; bağlaçlar, ortak öge, kip veya şahıs ekleriyle sağlandığı gibi; işaret sıfatları, iyelik ve durum ekleri, zamirlerle de sağlanabilir. Şekil bilgisi yöntemlerinin yanı sıra eksilti, art ya da ön gönderim, değiştirim, yineleme gibi metin dil bilimsel yöntemler de cümleler arasındaki anlam ve bağlantıyı güçlendirir. Bütün bunlar; cümlelerin amaç, açıklama, neden–sonuç, karşılaştırma, karşıtlık gibi anlamlarla yan yana gelmelerinde etkili rol oynar. Bu çalışmada Orhun yazıtlarında, anlam ilişkileriyle bağlanan sıralı ve bağlı cümleler ele alınmıştır. Yazıtlarda, bu yapıda bir araya gelen en yaygın anlam ilişkileri analiz edilmiştir. Diğer cümlelere göre anlamsal yönden birbirini daha iyi tamamlayan cümleler üzerinde durulmuştur. Bu cümlelerde, açıklama, amaç–sonuç, karşılaştırma, karşıtlık, neden–sonuç, sıralama, sınırlandırma, zaman gibi anlam ilişkileri tespit edilmiştir. Köktürkçede anlam ilişkileriyle bağlanan cümlelerin söz dizimsel niteliklerine bakıldığında bu cümlelerin çok uzun ve çok ögeli cümleler olmadığı görülmüştür. Bu yapılarda kısa cümleler kendinden sonra gelen cümleyi tümleç değerinde tamamlamıştır. Çoğunlukla özne ve yüklemden oluşan bu sıralı yapılar, cümle dizisinde bir sonraki cümlenin yükleminden çok uzak değildir. Yazıtlarda cümleler arasındaki anlamsal bağı kuvvetlendiren unsurlardan biri de vurgu olmalıdır. Yazıtlarda bağımsız bir cümle, bağlaçlara ihtiyaç duymadan başka bir cümleye bağlanmıştır. Bağlaçsız sıralanan ve anlam ilişkileriyle bağlanan bu cümleler, Türk dilinin her döneminde karşımıza çıkmaktadır. Yazıtlarda tespit edilen cümle üstü bağlaçsız yapılar, taşa yazmanın sınırlılıklarından ötürü, yerden tasarruf amacıyla tercih edilmiş olabilir, ancak bu durumu sadece bir nedene bağlamak doğru değildir. Eski Türkçe döneminde bağlaçsız yapıların tercih edilme sebebi, biraz da Türkçenin doğal yapısıyla ilgilidir.

Anahtar Kelimeler

Köktürkçe, Metin Dil Bilimi, Sıralı Cümle, Söz Dizimi, Yazıtlar

Kaynakça

• Abik, A. D. (2016). Cağatayca Metinlerde emiştuk Yapısı Uzerine. Modern Turkluk Araştırmaları Dergisi Prof. Dr. İristay Kuckartayev’in Anısına, 13(3), 33–46.
• Akalın, Ş. H. (1994). Eski Anadolu Turkcesinde Cumle Başı Edatlarıyla Kurulmuş Cumleler. Turk Dili, 518, 156–163.
• Akalın, Ş. H. (1998). Dede Korkut Kitabında Gecen Bir Cumle Turu Uzerine. Turk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/I.
• Akalın, M. (2000). Eski Turkcenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Akcataş, A. (2007).Turkiye Turkcesinde Yapı, İşlev ve Anlam İlişkileri Acısından Cumle Grupları ve Cumle Turleri Uzerine Bir Deneme-I. Turk Dili AraştırmalarıYıllığı- Belleten-I. 7–19.
• Akcataş, A. (2007). Turkiye Turkcesinde Yapı, İşlev ve Anlam İlişkileri Acısından Cumle Grupları ve Cumle Turleri Uzerine Bir Deneme-II. Turk Dili Araştırmaları
• Yıllığı- Belleten-II. 7–14.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtlarının Soz Dizimi. Ataturk Universitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakultesi Yayınları. Erzurum.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugunku Durumu. Ankara: Kurmay Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2007). (Kok)Turk Harfli Yazıtların İzinde. Ankara: Karam Yayıncılık.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Atabay, N.- Ozel: Vd. (2003). Turkiye Turkcesinin Sozdizimi. İstanbul: Papatya Yayınları.
• Aydın, E. (2008). Tonyukuk Yazıtındaki Problemli Bir Cumle Uzerine. Bilig, 45, 91–102.
• Banguoğlu, T. (2005). Turkcenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Burdurlu, İ. Z. (1967). Dede Korkut Hikayelerinde Cumle Yapısı. Turk Folklor Araştırmaları. X, 210, 4303–4306.
• Daşdemir, M. (2009). Yapıca Bağımsız Cumlelerden Oluşmuş Yan Cumleler. İstanbul Kultur Universitesi, Uluslararası Turk Edebiyatı Kongresi: Turkcenin Soz Dizimi ve Turk Edebiyatında Uslup Arayışları, 27–28 Ağustos 2007. İstanbul. 135–145.
• Daşdemir, M. (2015). Oklama Yontemiyle Turkcenin Yapısal-İşlevsel Soz Dizimi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Delice, H. İ. (2012). Yapı Acısından Cumle Sorunu. Turkish Studies, 7(3). 871–876.
• Dilcin, C. (1993). Ahmed-i Yesevi’nin Hikmetlerinde Sıra Cumleler. Turk Dili Aylık Dil Dergisi, 54, 611–618.
• Ercilasun, A. B. (2009). Kelime Grubundan Cumleye. İstanbul Kultur Universitesi, Uluslararası Turk Edebiyatı Kongresi: Turkce‟nin Soz Dizimi ve Turk Edebiyatında Uslup Arayışları, 27-28 Ağustos 2007. İstanbul. 169.
• Ercilasun, A. B. (2016). Turk Kağanlığı ve Turk Bengu Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ergin, M. (2000). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğazici Yayınları.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı 1–2 (Birleştirilmiş 2. Baskı). Ankara TDK Yayınları.
• Ergonenc Akbaba, D. (2013). Nogay Turkcesi ve Turkiye Turkcesindeki Cumlelerin Bağlanma Şekilleri Bakımından Karşılaştırılması. Prof. Dr. Leyla Karahan Armağanı. Ankara: Akcağ Yayınları. 113–131.
• Ersoy, F. (2001). Turkcenin Sozdizimi Uzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Turk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 49, 313–333.
• Gabain, A. von (1988). Altturkische Grammatik. Leipzing: Otto Harrassowitz.
• Gece, K. M. (1998). Turkiye Turkcesinde Bağlı Cumle. Turk Dili, 562. 332–339.
• Hacıeminoğlu, N. (1984). Turk Dilinde Edatlar (En Eski Turkce Metinlerden Zamanımıza Kadar). İstanbul: Milli Eğitim Genclik ve Spor Bakanlığı Yayınları.
• Kacalin, K. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: TDK yayınları.
• Karahan, L. (1992). Gorulen Gecmiş Zaman Eki “-Di/-Di”nin Tarz ve Bağlama Fonksiyonuna Dair. Turk Kulturu Araştırmaları, Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan. Yıl XXVIII/1-2. 1990. Ankara, 1992. 335–341.
• Karahan, L. (2006). Turkcede Soz Dizimi. Ankara: Akcağ Yayınları.
• Karahan, L. (2011). Yapı Bakımından Cumle Sınıflandırmaları Uzerine. Turk Dili Uzerine İncelemeler. Ankara: Akcağ Yayınları: 236–244.
• Karahan, L. (2011). Yapı Bakımından Cumle Sınıflandırmaları Uzerine. Turk Dili Uzerine İncelemeler (1.bs.). (Haz. E. Arıkoğlu, D. E. Akbaba). Ankara: Akcağ Yayınları. 236–244.
• Orkun, H. N. (1936–1941). Eski Turk Yazıtları I-IV. Ankara: TDK Yayınları.
• Okuzcu, İ. (1989). Turkcede Cumle Bağlayıcıları. Gazi Universitesi. Basılmamış Yuksek Lisans Tezi.
• Olker, G. (2022). İsimleşen Cumleler ve Hukum Grubu. Korkut Ata Turkiyat Araştırmaları Dergisi, 7, 495–507.
• Olmez, M. (2012). Orhun-Uygur Hanlığı Donemi Moğolistan’daki Eski Turk Yazıtları. Metin-Ceviri-Sozluk. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Ozcelik: (2021). Dede Korkut- Gunbed Yazması- Kazan Bey Oğuznamesi (Giri ş-İnc eleme -Notl ar-Me tin-D il İci Ceviri-Dizinler). Ankara: TDK Yayınları.
• Ozkan, M.; Sevincli, V. (2008). Turkiye Turkcesi Soz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi.
• Subaşı Uzun, L. (1995). Orhon Yazıtlarının Metin Dilbilimsel Yapısı. Ankara: Simurg Yayıncılık.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Turkce. Turk Dunyası El Kitabı. C. 2. Bs. 2. Ankara: Turk Kulturunu Araştırma Enstitusu Yayını.
• Tekin, T. (1995). Orhon Yazıtları Kul Tigin; Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Turkcesi Grameri (2. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları (4. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2020). Tunyukuk Yazıtı (haz. Mehmet Olmez). Ankara: BilgSu Yayınları.
• Tiken, K. (2004). Eski Turkiye Turkcesinde Edatlar, Bağlaclar, Unlemler, Zarf Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• Ustunova, K. (1998). Dede Korkut Destanları ve Cumleden Buyuk Birlikler. İstanbul: Alfa Yayım Dağıtım.
• Vardar, B. (1988). Acıklamalı Dilbilim Terimleri Sozluğu. İstanbul: ABC Kitabevi.