The Ideal of Turan in the Memory of Ottoman Soldiers Fighting on the Caucasian Front (1914–1918)

Yıl 2024, Sayı: 79, 70 - 82, 31.01.2024

Ersoy Zengin

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23269

Öz

The Ottoman Empire, which had a multinational structure, tried to maintain its existence with the policy of Ottomanism throughout the 19th century and in the early years of the 20th century. However, the defeat in the Balkan War in 1912–1913 caused great trauma in Ottoman society. From then on, the policy of Turkism rather than Ottomanism was deemed necessary for the future of the state. With the start of the First World War, the Turanist policy was implemented. The Ottoman Empire, which wanted to rely on a large Turkish population in order to continue its existence in the future, turned to the Caucasus and Central Asia. In this period of life-and-death war, especially the educated part of the Ottoman soldiers fighting in the Caucasus were Turanists. For the Turanists, it was a sacred duty to save the Muslims living as captives under Russian rule and to establish political unity with the Turkish communities here. In the Turan ideal, Turkism and Islamism were considered together. Turkish-speaking Muslims were considered Turks. Under the leadership of the Turks, it was aimed at liberating the Muslims of the Middle East and Asia, who were exploited by Russian, British, and French imperialism. Many controversial issues related to the First World War are closely related to the policy of Turanism. For example, the defeat of Sarıkamış is attributed to Enver Pasha’s Turanism. Another stereotype is that the war on the Caucasian Front was fought for the interests of Germany as an ally. Another claim put forward regarding the Turan ideal is that it targets the Christian community. According to some authors, the Ottoman Turks wanted to destroy the Armenian and other Christian communities, which they saw as obstacles, in order to unite with the Turks in the Caucasus. Therefore, understanding the policy of Turanism is important in terms of recent Turkish and world history.

Anahtar Kelimeler

Turanism, Caucasian Front, Pan-Turkism, Sarıkamış Operation, Turkistan

Kafkas Cephesi’nde Savaşan Osmanlı Askerlerinin Anılarında Turan İdeali (1914–1918)

Öz

Çok uluslu bir yapıya sahip olan Osmanlı Devleti 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın ilk yıllarında Osmanlıcılık politikasıyla varlığını sürdürmeye çalıştı. Ancak 1912–1913 yıllarında Balkan Savaşı’nda yaşanılan yenilgi Osmanlı toplumunda büyük bir travmaya sebep oldu. Artık devletin geleceği için Osmanlıcılıktan çok Türkçülük politikası gerekli görülüyordu. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Turancı politika hayata geçirildi. Gelecekte varlığını devam ettirebilmek için büyük bir Türk kitlesine dayanmak isteyen Osmanlı Devleti, Kafkaslar ve Orta Asya’ya yöneldi. Ölüm, kalım savaşının verildiği bu dönemde Kafkas Cephesi’nde savaşan Osmanlı askerlerinin özellikle eğitimli kesimi Turancı görüşteydi. Turancılar için Rusya egemenliği altında esir olarak yaşayan Müslümanların kurtarılması ve buradaki Türk topluluklarıyla siyasal birlikteliğin kurulması kutsal bir vazife idi. Turan idealinde Türkçülük ve İslamcılık birlikte düşünülmekteydi. Türkçe konuşan Müslümanlar, Türk olarak kabul edilmekteydi. Türklerin önderliğinde Rus, İngiliz ve Fransız emperyalizminin sömürdüğü Orta Doğu ve Asya Müslümanlarının özgürlüğü hedeflenmekteydi. Birinci Dünya Savaşı’yla ilgili tartışmalı birçok konu Turancılık politikasıyla yakından ilgilidir. Örneğin Sarıkamış yenilgisi Enver Paşa’nın Turancılığına bağlanmaktadır. Bir diğer basmakalıp yargı ise Kafkas Cephesinde müttefik Almanya’nın menfaatleri doğrultusunda savaşıldığıdır. Turan idealiyle ilgili olarak ileri sürülen bir diğer iddia ise Hristiyan toplumunu hedef aldığıdır. Kimi yazarlara göre Osmanlı Türkleri Kafkasya’daki Türklerle birleşebilmek için kendilerine engel olarak gördükleri Ermeni ve diğer Hristiyan toplumları yok etmek istemişlerdir. Bundan dolayı Turancılık politikasının anlaşılması yakın dönem Türk ve dünya tarihi açısından önem arz etmektedir. Esasen anılarda da açıkça ortaya konulduğu gibi sadece Harbiye Nazırı ve Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın Turancı olmadığını, bu görüşün daha geniş kitlelerce benimsendiğini ifade etmek yanlış olmayacaktır. Ayrıca Kafkas Cephesi’nin açılmasında Alman menfaatlerinden çok Türk subaylarının kararlarının daha baskın olduğunu ifade etmek gerekir. Anılarda kurulması düşünülen Turan İmparatorluğu’nda Hristiyanların da yer alacakları, onların milli haklarına saygı duyulacağı net bir şekilde ortaya koyulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Turancılık, Kafkas Cephesi, Pantürkizm, Sarıkamış Harekâtı, Türkistan

Kaynakça

• Adil Hikmet Bey. (2022). Asya’da Beş Türk. (Haz. Yusuf Gedikli). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akçura, Y. (1978). Türkçülük; Türkçülüğün Tarihi Gelişimi. İstanbul: Özdemir Basımevi.
• Akıncı, S. (2016). Dağıstan Süvari Bölüğü ve Dağıstanlı (Muhammed) Mehmet Fazıl Paşa. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Astourian, S. (1990). “The Armenian Genocide: A Interpretation”. The History Teacher. V-23, No-2, s. 133.
• Aydemir, Ş. S. (1971). Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa 1908–1914 C-II. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Aydemir, Ş. S. (1978). Suyu Arayan Adam. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Cengizer, A. (2014). Adil Hafızanın Işığında Osmanlı’nın Son Savaşı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çakıröz, R. (1990). Çarlık ve Bolşevik Rusya’da 10 Yıl. İstanbul: Belge Yayınları.
• Dekmejian, D. H. (1997). “Determinants of Genocide: Armenians and Jews Case Studies”, (Ed. Richard G. Hovannisian). The Armenian Genocide in Perspective. New Brunswick.
• Dinç, M. E. (1998). Halil (Kut) Paşa’nın Askeri ve Siyasi Faaliyetleri. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Eğe, Ragıp N. (2006). Babamın Emanetleri Ragıp Nurettin Ege’nin Birinci Cihan Harbi Günlükleri ve Harbin Sonrası Hatıratı. (Haz. Güneş N. Eğe-Akter). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ertan, T. F. ve Örs, O. (2018). “Milliyetçiliğin Müphemliği, Milliyetçilik Nedir?”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 62, Bahar 2018. ss. 39–84.
• Eti, A. R. (2016). Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü 1914-1915. (Haz. Gönül Eti), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Gedikli, Y. (2012). Cephe ve Esaret Hatıraları, İstanbul: Paraf Yayınları.
• Hafız Hakkı Paşa. (2016). Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü. (Haz. Murat Bardakçı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Halil Paşa. (2010). İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e. (Haz. T. Sorgun). İstanbul: Destek Yayınları.
• Hanioğlu, Ş. (1995). “Enver Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C-11, ss. 261–264.
• Hanioğlu, Ş. (2012). “Türkçülük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C-41, ss. 553–554.
• Hayit, B. (1975). Türkistan Rusya ile Çin Arasında. (Çev. Abdülkadir Sadak). Ankara: Otağ Yayınları.
• İlter, A. S. (2007). Birinci Dünya Savaşında Kafkas Cephesi Hatıraları, (Haz. Z. Türkmen & E. Çelik), Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Karabekir, K. (2009). Günlükler-I. İstanbul: Yayı Kredi Yayınları.
• Karabekir, K. (2020). I. Dünya Savaşı Anıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kevorkıan R. (2015). Ermeni Soykırımı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılıç, M. (2019). “Tekinalp”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C-Ek-2, s. 586–587.
• Kohen, M. (1914). Türkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler?. İstanbul: Türk Yurdu Kütüphanesi Yayınları.
• Kon, K. (2013). Birinci Dünya Savaşında Almanya’nın İslam Stratejisi. İstanbul: Küre Yayınları.
• Koşay, H. Z. (1977). “Yusuf Akçura”, Belleten, 41, 389–400.
• Kuntman, M. D. (2010). Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Kurat, A. N. (2011). Türkiye ve Rusya; XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Landau J. M. (1999). Pantürkizm, İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Mehmet Asaf Bey, (2007). Mehmet Asaf Bey’in Hatıraları; Sarıkamış’tan Volga Kıyılarına. (Haz. Murat Cebecioğlu). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Nalbantyan, Z. V. (2011). Ermeni Cephesinden Pan-Turanizm. (Çev. Katayoun Sarnesar). İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Oral, A. (2016). Kafkasya İslam Ordusu Kumandanı, Haliç’te Silah ve Cephane Fabrikatörü, Enver Paşa’nın Kardeşi; Nuri Killigil, İstanbul: Demkar Yayınları.
• Ömer Seyfeddin. (1914). Yarınki Turan Devleti. İstanbul: Kader Matbaası.
• Polat, N. H. (2007). “Ömer Seyfeddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C-34, 80–82.
• Sarınay, Y. (2014). 1. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu Bildiriler Kitabı. (Ed. T. Başak & M. Yüksel). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Selışık, S. (2006). Kafkas Cephesi, (Haz. Zekeriya Türkmen, Alev Keskin, Fatma İlhan). Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• Sıbgatullına, A. (2014). İki İmparatorluk Arasında Rusyalı Müslüman Türkler. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Sivri, P. M. (2016). Manastır’dan Erzurum’a Hafız Hakkı Paşa (1879-1915). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Talat Paşa, (2013). Talat Paşa’nın Anıları. (Haz. Alpay Kabacalı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Tonguç, F. (2008). Birinci Dünya Savaşında Bir Yedek subayın Anıları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Türk İstiklal Harbine Katılan. (1989). Tümen ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri. (Haz. N. Ökse, N. Baycan, S. Sakaryalı). Ankara: Genelkurmay Basımevi.
• Yalman, A. E. (2019). Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Yılmaz, E. “Şevket Süreyya Aydemir” Atatürk Ansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/sevket-sureyya-aydemir-1897-1976 (E.T. 11.06.2023).
• Yurtoğlu, S. (2020). Yüzbaşı Selahattin’in Romanı-I. (Haz. İ. Selçuk). İstanbul: Cumhuriyet Yayınları.
• Yurtoğlu, S. (2020). Yüzbaşı Selahattin’in Romanı-II. (Haz. İ. Selçuk). İstanbul: Cumhuriyet Yayınları.