Umurbey Camii Haziresi’ndeki XIX. Yüzyıl Serpuşlu Mezar Taşları

Yıl 2024, Sayı: 80, 362 - 380, 21.05.2024

Zerrin Köşklü , Burak Muhammet Gökler

https://doi.org/10.62425/turcology.1424754

Öz

Türk-İslam Sanatı ve şehirlerinin tarihi birer belge niteliğinde olan mezar taşları aynı zamanda plastik sanatların da önemli bir parçasını meydana getirmektedir. Kültürel yansımaları ve dönemsel üslupları bünyesinde barındıran mezarlar zengin bir terminolojiye sahip olup bölgelerin tarihine ve sanat anlayışına katkı sunmaktadır. Söz konusu durum devletlere başkentlik yapmış olan şehirler için daha da önem arz etmektedir.
Osmanlı Devleti’nin önemli başkentlerinden birisi konumundaki Bursa’da tarihi mezar taşlarının varlığı, tespiti, incelenmesi ve değerlendirilmesi çalışmanın amacı oluşturmaktadır. Timurtaş Paşa’nın oğullarından Umur Bey’in yaptırmış olduğu yapılardan birisi olan Bursa Umur Bey Camii ve Türbesi Haziresinde yer alan mezarlar yerinde incelenmiştir. Kurulduğu dönemden itibaren genişleyen hazirede 122 adet mezarın varlığı tespit edilmiştir. Hazire de erken dönem özellikleri gösteren mezar şahideleri ile birlikte geç tarihli örnekler de bulunmaktadır. Bu örneklerden XIX. yüzyıla ait olan ve özellikleri bakımıyla diğerlerinden farklılaşan dokuz mezar ve şahidesi değerlendirilmiştir. Söz konusu mezarlar, öncelikle mezar tipi bakımından incelenmiş, alçak çerçeve ve kapak taşlı olmak üzere iki farklı tipinin olduğu ortaya konulmuştur.
Mezar tiplerinden sonra şahideler gövde formları açısından irdelenmiş daha sonra kitabeleri detaylandırılmıştır. Ayrıca metinlerden ve başlık tiplerinden hareketle mezarlardan sekizinin erkeklere birinin ise kadına ait olduğu saptanmıştır. Cinsiyet dışında aile bildiren zâde, birader, oğlu gibi terimlerle birlikte mühürdar ve fabrikatör gibi meslek sınıfları mezarlıklarda bulunan kişilerin önemini ortaya çıkartmaktadır.
Metinler dışında şahideleri üstte tamamlayan serpuşlardan nezkeb, kâtibi kavuk, azizi fes, sarıklı fes, destarlı kubbeli kalafat ve hotoz başlık olmak üzere altı farklı serpuş detaylandırılmıştır. Son bölümünde ise incelenen mezarlar, başkent İstanbul başta olmak üzere Anadolu’nun diğer şehirlerindeki örnekler ile karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sanat, Mezar, Umur Bey, Bursa, Şahide

Kaynakça

• Arslan, A. (2007). Edirne Üç Şerefeli Cami Haziresi. (Tez No: 205568). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Atacan, V. & Bekar, S. (2001). Rize Hemşin Yöresi Osmanlı Mezar Taşları ve Kitabeleri. Ankara: Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı.
• Bayrakal, S. (2016). Uşak’ta Osmanlı Mezar Taşları. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Biçici, H.K. (2004). Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları. (Tez No: 145388). [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Bulut, F. (2010). İzmir-Urla Merkezdeki Cami Hazirelerinde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. (Tez No: 274317). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Çakar, G. (2007). Bursa Emir Sultan Mezarlığındaki 18. ve 19. yüzyıl Mezar Taşları. (Tez No: 207279). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Çal, H. & İltar, G. (2011). Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları. Ankara: Giresun Valiliği Yayınları.
• Çal, H. (1998). İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu III. İstanbul, 207-225.
• Çal, H. (2007). Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları. Vakıflar Dergisi 30. 295-381.
• Çal, H. (2015). Boyabat Mezar Taşları. Ankara: Boyabat Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çal, H. (2021). Türkiye Mezar Taşı Tipleri 1: Güneş Tepelikliler”. Belleten 85/303. 645-690. 10.37879/belleten.2021.645
• Çelik, B. (2022). İstanbul Fatih Burmalı Mescid Haziresi. (Tez No: 744969). [Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Çetin, Y. & Yayık, B. (2021). “Tasavvuf Düşüncesinde Servi Ağacı ve Türk-İslam Sanatındaki Yansımaları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi 100. 485-514.
• Çulpan, C. (1961). Serviler II. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Dal, A. (2021). İstanbul Eyüp Şah Sultan Türbesi ve Haziresindeki Erkek Mezar Taşları. [Yüksek Lisans Semineri, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Daşdemir, S. (2011). İstanbul Selimiye Cami Haziresi. (Tez No: 300472). [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü].
• Demir, Ç. (2008). Tokat Erenler Tarihi Mezarlığı ve Mezar Taşları. (Tez No: 219972). [Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Emecen, F. (2012). Timurtaş Paşa. TDV. İslam Ansiklopedisi. (Cilt 41). İstanbul: TDV. Yayınları. 185-186.
• Eren, S. (2011). Trabzon İli Gülbahar Hatun ve Tavanlı Camii Hazireleri ile Küçük İmaret Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları. (Tez No: 292949). [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Erünsal, İ.E. (2012). Umur Bey Kütüphanesi. TDV. İslam Ansiklopedisi-42. İstanbul: TDV Yayınları. 159-160.
• Eyüp Sultan Türbeler ve Anıt Mezarlar. ed. A. Doğanay vd. İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi, 2018.
• Gökler, B. M. (2017). Balıkesir Mezar Taşları. (Tez No: 479364). [Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Gökler, B. M. & Köşklü, Z. (2019). “Balıkesir Zağnos Paşa Camii Haziresindeki Kavuk Tipleri”. TAED 66. 453-478.
• Güven, S. (2018). İstanbul Küçük Ayasofya Camii (Sergios Bakhos Kilisesi) Haziresinde Bulunan Osmanlı Dönemine Ait Mezar Taşları. (Tez No: 529355). [Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Güzel, E. (2018). Osmanlı Mezar Taşlarında Servi Motifi. I. Uluslararası Türk İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı. (Adnan Menderes Üniversitesi 19-21 Ekim Kuşadası/Aydın, 2018). 251-281.
• Halıcı, E. & Yurttaş, H. (2022). Barok- Rokoko Üsluplarının Mimari Süslemedeki Gücü. Anasay Dergisi. 19. 3-28. https://doi.org/10.33404/anasay.1056325
• Halıcı, E. (2020). XVIII-XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Sanat Ortamı, TAED-69. 577-628. https://doi.org/10.14222/Turkiyat4386
• Hanoğlu, C. (2015). Batılılaşma Dönemi Rize Mezar Taşları. (Tez No: 397643). [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• İşli, N. (2009). Osmanlı Serpuşlar. İstanbul: Avrupa Kültür Başkenti.
• Keskin, M. Ç. (2018). Umur Bey Taş Vakfiyesi: Esin ve İçerik Üzerine Bir Değerlendirme. Osmanlı Araştırmaları 53 (53). 121-152. https://doi.org/10.18589/oa.631983
• Kökrek, M. (2015). Osmanlı Serpuşları. El Sanatları Dergisi. 20. 45-51.
• Köşklü, Z. & Gökler, B. M. (2023). “Umur Bey Cami Haziresindeki XVIII. Yüzyıl Serpuşlu Mezar Taşları. Bilimname-49. 237-268. https://doi.org/10.28949/bilimname.1226165
• Kurtbil, Z. H. (2009). Kadıköy Taşköprü Caddesi Mezarlığı. (Tez No: 249545). [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü].
• Kutlu, H. (2005). Kaybolan Medeniyetimiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Haziresindeki Tarihi Mezar Taşları. İstanbul: Damla Yayınevi.
• Laqueur, H. P. (2007). Hüve'l–baki: İstanbul'da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. İstanbul: Türk Vakfı Yurt Yayınları.
• Mermutlu, B. & Öcalan, H. B. (2011). Tarihi Bursa Mezar Taşları. Bursa: Ömür Matbaacılık.
• Özkan, S. (2007). Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taşları. (Tez No: 211453). [Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Sökütlü, Y. (2015). İstanbul Üsküdar Şeyh Devati Mustafa Haziresinde Yer Alan Mezar Taşları. (Tez No: 447840). [Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Sürün, M. (2006). İstanbul Şeyh Vefâ Cami Haziresi. (Tez No: 209764). [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü].
• Şen, A. (2023). Manisa’nın Salihli İlçesi, Poyraz Köyü Mezarlığında Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. Diyanet İlmi Dergi. 59. 2023. 1339-1372.
• Tanık, S. (2016). Kocaeli, Gölcük Değirmendere Mezarlığı Mezar Taşları. (Tez No: 441021). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Tepekaya, M. vd. (2016). Manisa’da Osmanlı Dönemi Hazireleri. Manisa: Büyükşehir Bel.
• Turgut, V. (2018). “Vakıf Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Dönemi Aileleri II: Âl-i Timurtaş Paşa”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 53/53. 52-120. https://doi.org/10.18589/oa.631971
• Uğraşkan, E. (2007). Kastamonu Ferhat Paşa ve Atabey Gazi Camilerinin Hazirelerindeki Mezar Taşları. (Tez No: 217445). [Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Uluer, B. (2017). İzmir Çeşme (Merkez) ve Alaçatı'daki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. (Tez No: 501228). [Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Umur Bey. (1985). Yeni Türk Ansiklopedisi. (Cilt 13). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 181-196.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı Tarihi. 1. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Varol, A.H. (2019). Aydın Kuşadası Abdalzade Mezarlığı Osmanlı Mezar Taşları. (Tez No: 542430). [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Yavuz S. (2013). Sakarya İli Geyve İlçesi Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. (Tez No: 333696). [Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Yeni, Ö. (2009). Sinop Arkeoloji Müzesi'nde Sergilenen Türk-İslam Dönemi Mezar Taşları. (Tez No: 249679). [Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Yer, K. (2004). Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığındaki 18. Yüzyıl Mezar Taşları. (Tez No: 144955). [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Yılmaz, E. (2013). İzmir-Ödemiş’teki Türk İslam Devri Mezar Taşları. (Tez No: 539644). [Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Yılmaz, H. (2009). Anadoluhisarı Sultan II. Beyazıd Han Mezarlığı Mezar Taşları (Pafta No:54). (Tez No: 253391). [Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Zeybek, R. (2001). Denizli Kabristanlığında XVIII. ve XIX. Yüzyıldan Kalma Mezar Taşlarının Tahlili. (Tez No: 110565). [Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü].