Old Uyghur Fragments on Buddhist Personages

Yıl 2024, Sayı: 80, 168 - 187, 21.05.2024

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.62425/turcology.1486757

Öz

Buddhism has an important place among the philosophical belief systems of Indian origin with its history, literature, practices, schools, traditions, and concepts. Buddhism, which had been supported for a long time by politicians in India during the period following its emergence, started to form its canon and thus the foundations of the Buddha teaching were recorded by its believers. Buddhism, which could not find the support it expected from the political formations, spread to the inner, east, and south of Asia. Among these, Central Asia and the Silk Road route became an important spreading area for it. Buddhism has developed new philosophical interpretations under the influence of local beliefs in this region, and new sub-schools have emerged in addition to the existing schools in Buddhism. Some of these sub-schools are based on Sanskrit only in terms of literary sources. These have found a believer in the historical development of Buddhism with their religious beliefs, spiritual leaders, cosmology, and mythology that differ in a way from the previous schools. Buddhism, which has historical and legendary personages, found its believers among the Uyghurs, and the sacred texts of Buddhism were translated into this language. In this context, this article aims to edit nine unpublished and undetermined Old Uyghur fragments. The fragments in question are housed in the Berlin Turfan Collection and their archive numbers are as follows: Mainz 261 (T III M 239/501), Mainz 267 (T II 852), Mainz 366 (T III M 239/505), Mainz 856 ( T II D 29), U 2502 (T II S / T II 634), U 3525 (o. F.), U 5074 (T III M 131; T III M 131.501), U 5113 (o. F.) and U 5158 (o. F.). This article includes fragments’ transcription, transliteration, translation, notes, index, and glossary.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Uyghur, Buddhist personages, fragments, text edition

Budist Kişilikler Üzerine Eski Uygurca Fragmanlar

Öz

Budizm; tarihi, edebiyatı, uygulamaları, ekolleri, gelenek ve mefhumlarıyla Hindistan kökenli felsefi inanış sistemleri arasında önemli bir yere sahiptir. Ortaya çıkmasını takip eden süre boyunca Hindistan’daki siyasi oluşumlar tarafından uzun bir süre desteklenmiş olan Budizm, yazınsal kaynaklarını oluşturmaya başlamış ve böylece inanırları tarafından Buddha öğretisinin temelleri kayda geçirilmiştir. Milat sıralarına yaklaşıldıkça siyasi oluşumlardan beklediği desteği bulamayan Budizm, Asya’nın içlerine, doğusuna ve güneyine doğru yayılmıştır. Bunlar arasında Orta Asya ve İpek Yolu güzergâhı Budizm için önemli bir yayılma alanı olmuştur. Budizm, bu bölgedeki yerel inanışların etkisi altında yeni felsefi yorumlar geliştirmiş ve zamanla Budizm içerisindeki mevcut ekollere ilaveten yeni alt ekoller de ortaya çıkmıştır. Bu alt ekollerin bir kısmı yalnızca yazınsal kaynaklar itibarıyla Sanskritçe temellere dayanmaktadır. Bunlar daha evvelki ekollerden bir bakıma farklılık arz eden dinî kabulleri, ruhani liderleri, kozmolojisi ve mitolojisiyle Budizm’in tarihsel gelişim sürecinde taraftar bulmuştur. Tarihî ve efsanevi kişiliklerle örülü Budizm, Uygurlar arasında da kendine inanır bulmuş ve Budizm’in kutsal metinleri bu dile çevrilmiştir. Bu bağlamda yazı, konusunu muhtelif Budist kişiliklerden alan, bugüne kadar neşredilmemiş ve hangi metne ait olduğu belirlenememiş Eski Uygurca dokuz fragmanın filolojik neşri üzerinedir. Çalışmada ele alınan fragmanlar bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda saklanmaktadır ve arşiv numaraları şöyledir: Mainz 261 (T III M 239/501), Mainz 267 (T II 852), Mainz 366 (T III M 239/505), Mainz 856 (T II D 29), U 2502 (T II S / T II 634), U 3525 (o. F.), U 5074 (T III M 131; T III M 131.501), U 5113 (o. F.) ve U 5158 (o. F.). Bu yazı, bahsi geçen fragmanların yazı çevirimini, harf çevirisini, aktarımını, açıklamalarını, dizin ve sözlüğünü içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygurca, Budist kişilikler, fragman, metin neşri.

Kaynakça

• Adams, D. Q. (2013). A dictionary of Tocharian B. Revised and greatly enlarged Vol. 1-2. Rodopi.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Davids, T. W. R. ve Stede, W. (1921-1925). The Pali Text Society’s Pali-English dictionary. Pali Text Society.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary. Vol. II. Yale University.
• Gharib, B. (1995). Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English. Farhangan.
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English Dictionary. Part I-II. Kelly and Walsh.
• Hirakawa, A. (1997). Buddhist Chinese-Sanskrit dictionary. Reiyūkai.
• JEBD = Japanese-English Buddhist dictionary. (1979). Daitō Shuppansha.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede ikilemeler. Türk Dil Kurumu.
• Laut, J. P. (1986). Der frühe türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler. Harrassowitz.
• Laut, J. P. (2022). Zu den ‚gelehrten Entlehnungen‘ indischer Herkunft im Alttürkischen. In Historical Linguistics and Philology of Central Asia. Essays in Turkic and Mongolic Studies (pp. 128-151). Brill.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford University.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Poucha, P. (1955). Institutiones linguae Tocharicae. Pars I : Thesaurus linguae Tocharicae dialecti A. Státní Pedagogické Nakladatelství.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1: ab- - äzüglä-. Steiner.
• Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 2: aš-äžük. Steiner.
• Shōgaito, M. (1991). On Uighur elements in Buddhist Mongolian texts. The Memoirs of the Toyo Bunko, 49, 27-49.
• Soothill, W. E. ve Hodous L. (1937). A dictionary of Chinese Buddhist terms: with Sanskrit and English equivalents and a Sanskrit-Pali index. Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. [Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Samsun.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Türk Dil Kurumu.
• Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Teil 1-2. Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Universitätsverlag Göttingen.