Hemdemî’nin Nasihatnâmesine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Rahne ve İhtilalin Sebepleri

Yıl 2024, Sayı: 81, 498 - 512, 28.09.2024

Süleyman Lokmacı

https://doi.org/10.62425/turcology.1420376

Öz

Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, 17. yüzyıl Osmanlı tarihçilerindendir. Kendi adıyla anılan tarihiyle tanınır. Gençlik yılları saray ve çevresinde geçmiştir. Sultan IV. Murad’ın musahiplerinden olan Solak-zâde, Sultan İbrahim, Hatice Turhan Sultan ve IV. Mehmed tarafından da himaye edilmiştir. Çalışmamıza konu olan “Hemdemî’nin Nasihatnâmesi” isimli eser, Avusturya Milli Kütüphanesi, Türkçe Yazmaları kataloğunda (Cod.N.F.283) bulunmaktadır. Nüshanın dış kapağında “Hemdemî’nin Nasihatnâmesi” ifadesi mevcuttur. Eserin bir diğer nüshası ise McGill Üniversitesi, İslami Çalışmalar Kütüphanesindedir (C95-S684). Cod.N.F.283’ün fotokopisi olan bu nüshanın kapağında “Solak-zâde Mehmed Hemdemî, Nasihatnâme” ifadesi mevcuttur. Ancak eserin muhtevasında müellifin kimliği ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Solak-zâde, Osmanlı devlet sistemindeki kargaşanın sebeplerini ve düzenin yeniden tesisinin nasıl mümkün olduğuyla ilgili olarak Sultan IV. Mehmed’e tavsiyelerde bulunmak amacıyla Nasihatnâme’yi kaleme almıştır. Nasihatnâme, ihtivası bakımından 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun içerisinde bulunduğu durumu gözler önüne sermesi bakımından oldukça önemlidir. Eserde rüşvetin yaygınlaşması, liyakatin gözetilmemesi, adam kayırma, idarecilerin halk üzerindeki baskı ve zulümleri, şerʻi kanunlardan uzaklaşılması gibi sebeplerle devlet sisteminin bozulduğuna dikkat çekilmiştir. Müellif, bozulan düzenin yeniden tesisi için çözüm önerileri sunarken Kur’an-ı Kerim ayetlerine, hadis-i şerif rivayetlerine atıf yapmış; atasözleri, vecizeler ve hikâyelerden de yararlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Solak-zâde, Hemdemî Çelebi, Sultan IV. Mehmed, Osmanlı İmparatorluğu

Reasons and Solution Suggestions for The Revolution in The Ottoman Empire According to Hemdemî's Literary Advice

Öz

Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi is one of the 17th-century Ottoman historians. He is known for his history named after himself. He spent his youth in the palace and its surroundings. Sultan IV. Solak-zâde, one of Murad's companions, was protected by Sultan İbrahim, Hatice Turhan Sultan and IV. Mehmed. The work titled "Hemdemî's Nasihatnâmesi", which is the subject of our study, is in the Austrian National Library, Turkish Manuscripts catalog (Cod.N.F.283). There is the phrase "Hemdemî's Literary Advice" on the outer cover of the copy. Another copy of the work is in the McGill University Islamic Studies Library (C95-S684). This copy, which is a photocopy of Cod.N.F.283, has the phrase "Solak-zâde Mehmed Hemdemî, Nasihatnâme" on its cover. However, there is no information about the identity of the author in the content of the work. Solak-zâde wrote the Nasihatnâme to advise Sultan Mehmed IV. about the reasons for the chaos in the Ottoman state system and how it was possible to restore order. Nasihatnâme is very important in terms of its content and reveals the situation of the Ottoman Empire in the 17th century. In the work, it is emphasized that the state system is corrupted due to the spread of bribery, lack of respect for merit, nepotism, pressure, and cruelty of administrators on the people, and deviation from sharia laws. While offering solution suggestions for the restoration of the damaged order, the author referred to the verses of the Holy Quran and hadith narrations; he also made use of proverbs, sayings, and stories.

Anahtar Kelimeler

Solak-zâde, Hemdemî Çelebi, Sultan IV. Mehmed, Ottoman Empire

Kaynakça

• Ahmed Fakih. (1956). Çarhname (Haz. Mecdut Mansuroğlu). Pulhan Matbaası.
• Akdağ, M. (1958). Celâlî Fetreti. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 16, 53-107.
• Aksoy, H. (1996). Gülşenî-i Saruhânî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 14, s. 256). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cengiz, H. A. (2019). Osmanlı Kaynaklarında Girit Seferi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 9, 105-133.
• Çağrıcı, M. (1995). Emir bi’l-Maʻrûf Nehiy ani’l-Münker. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 138-141). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2010). et-Tâc fî ahlâki’l-mülûk. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 39, s. 336-337). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Demir, H. (2016). Değerler Eğitiminde Klasik Metinlerden Yararlanma: Bûstân ve Risâletü’n-Nushiyye. İDİL Sanat ve Dil Dergisi, 5(27), 2027-2046.
• DİA. (2002). Kutadgu Bilig. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 26, s. 478-480). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Durmuş, İ. (2000). İbnü’l-Mukaffa. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 21, s. 130-134). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Emecen, F. (1997). Haraçgüzâr. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 16, s. 90-92). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erkan, M. & Özkan, M. (1998). Hoca Mesud. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 18, s. 189-191). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gülenç, H. (2010). Ferhengnâme-i Sadî (Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Tez No: 264619).
• İlgürel, M. (1993). Celâlî İsyanları. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 7, s. 252-257). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1955). Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi. Türkiyat Mecmuası, 12, 231-256.
• Kaplan, M. & Kalsın, Ş. (2009). Germiyanlı Yetîmî ve İbret-nâmesi. Journal of Turkish Studies, 4(2), 672-689.
• Kaplan, M. (1993a). Ahmed-i Dâî’nin Vasiyyet-i Nûşirevân Tercümesi. Erciyes, 191, 23-25.
• Kaplan, M. (1993b). Ahmed-i Dâî’nin Vasiyyet-i Nûşirevân Tercümesi. İslâmî Edebiyat, 19, 34-36.
• Karaismailoğlu, A. (2010). Kelîle ve Dimne. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, s. 210). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Keleş, R. (2010). Türk Edebiyatında Nasihat. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 44, 183-209.
• Kılıç, A. (2005). Mürîdî ve Pend-i Ricâl Mesnevîsi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). Akademi Kitapevi.
• Koç, A. (2009). Sinan Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 229-231). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Koyuncu, M. (2013). Velîd I. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 43, s. 30-31). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kut, G. (2007). Refîî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 34, s. 526-527). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kutluer, İ. (2000). İbnü’l-Mukaffa. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 21, s. 134-137). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mucan, A. P. (2020). Türk İslâm Edebiyatında Manzum Nasihat-nâmeler ve Urlalı Yaʻkûb Oğlu Hüseyin’in Miftâh-ı Cennet’i (Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi).
• Özcan, A. (2009). Solakzâde Mehmed Hemdemî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 370-372). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pala, İ. (2006). Nasihatnâme. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 32, s. 409-410). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pehlivan, E. (2001). Şeyh Eşref b. Ahmed’in Nasihat-namesi (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi).
• Pul, A. (2008). Anonim Bir Osmanlı Kaynağı: Girid Fethi Tarihi. Belleten, 72(264), 591-602.
• Sertkaya, O. F. (1989). Ahmed Fakih. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 2, s. 65-67). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Solak-zâde Mehmed Hemdemî. Nasihatnâme (Avusturya Millî Kütüphanesi, Türkçe Yazma Eserler Kataloğu, Cod.N.F.283).
• Şahin, D. (2003). XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Celâlî Hareketleri (8 Numaralı Mühimme Zeyli’ne Göre) (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Tez No: 140891).
• The Editors of Encyclopaedia. (2023). Yazdegerd III. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Yazdegerd-III
• Tunç, S. (1997). Dede Ömer Rûşenî. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4, 237-249.
• Tülücü, S. (1997). Hâtim et-Tâî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 16, s. 472-473). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Türcan, T. (2012). Ülü’l-emr. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 42, s. 295-297). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Türkoğlu, S. (2018). Türk Edebiyatında Pendnâme-i Attar’ın Manzum Tercümeleri ve Seyyid Ali Rızâ’nın Riyâzü’r-Rızâ’sı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, 671-692.
• Weiler, B. (2019). Mirror for Princes. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/art/mirror-for-princes
• Yazıcı, T. (1995). Erdeşîr. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 284-285). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yeniterzi, E. (2006). Ahmed-i Dâî’nin Vasiyyet-i Nûşirevân Adlı Mesnevisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 1-25.
• Yiğit, İ. (2007). Ömer b. Abdülaziz. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 34, s. 53-55). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yiğit, İ. (2010). Süleyman b. Abdülmelik. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 38, s. 80-81). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yunus Emre. Nasihatler Kitabı (Risâletü’n-Nushiyye) (Haz. Ziya Avşar). 2021Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
• Yücetürk, O. S. (1992). Belkıs. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 5, s. 420-421). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.