Azerbaycan’ın Bolşevikleşmesi ve TBMM Hükümeti’nin Bu Konudaki Tutumu

Yıl 2024, Sayı: 81, 552 - 561, 28.09.2024

Recep Murat Geçikli

https://doi.org/10.62425/turcology.1553856

Öz

Azerbaycan'ın XX. yüzyıl başlarında yaşadığı siyasi dönüşümler, bölgesel dengeyi etkileyen önemli bir süreci yansıtmaktadır. Bu dönemde, Rus İmparatorluğu'nun çöküşü ve “1917 Ekim Devrimi”nin etkisiyle Azerbaycan, bağımsızlık arayışında yeni bir evreye girmiştir. Ancak, bu arayış, “Bolşevik” etkisi altında bir yönetim kurulmasıyla ve “Bolşevikleşme” sürecinin başlamasıyla şekillenmiştir.
Azerbaycan'ın 28 Mayıs 1918'de ilan ettiği bağımsızlık hareketi iç ve dış baskılarla çevrili bir mücadeleye dönüşmüştür. Bolşevik Kızıl Ordusu’nun 1920'de Azerbaycan'ı tamamen işgali, ülkenin Bolşevikleşme sürecini hızlandırmış ve 1922'de “Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” olarak Sovyetler Birliği'ne katılmasına neden olmuştur.
Bu siyasi gelişmelerin içinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin tutumu önemli bir yer tutmaktadır. TBMM, Azerbaycan'ın bağımsızlığına duyduğu destekle, Sovyet etkisine karşı net bir tavır almıştır. Diplomatik ilişkilerde Türkiye'nin Azerbaycan'ı destekleme çabası, bölgesel dengeyi etkilemiş ve Türkiye'nin dış politikasının önemli bir unsuru olmuştur.
Bu çalışmada Azerbaycan'ın Bolşevikleşme süreci ve TBMM'nin bu süreçteki tutumu detaylı bir şekilde ele alınacak, dönemin karmaşıklığı içinde Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin nasıl şekillendiği incelenecektir. Bu analiz, tarihsel bir perspektifle, bölgesel siyasi dinamikleri anlamak adına önemli bir pencere sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Azerbaycan, Bolşeviklik, TBMM Hükümeti

Azerbaijan’s Bolshevization and the Attitude of the Grand National Assembly of Turkey Government on this Issue

Öz

The political transformations that Azerbaijan experienced in the early 20th century reflect an important process that affected the regional balance. In this period, with the collapse of the Russian Empire and the impact of the “1917 October Revolution”, Azerbaijan entered a new phase in its quest for independence. However, this quest was shaped by the establishment of a government under the “Bolshevik” influence and the start of the “Bolshevization” process.
Azerbaijan’s independence movement declared on May 28, 1918, turned into a struggle surrounded by internal and external pressures. The occupation of Azerbaijan by the Bolshevik Red Army in 1920 accelerated the country’s Bolshevization process and led to it joining the Soviet Union in 1922 as the “Azerbaijan Soviet Socialist Republic”.
Within these political developments, the attitude of the Turkish Grand National Assembly holds an important place. Turkish Grand National Assembly, with its support for Azerbaijan’s independence, took a clear stance against Soviet influence. Turkey’s effort to support Azerbaijan in diplomatic relations affected the regional balance and became an important element of Turkey’s foreign policy.
In this study, Azerbaijan’s Bolshevization process and the Turkish Grand National Assembly’s attitude toward this process will be discussed in detail, and how Turkey-Azerbaijan relations were shaped by the complexity of the period will be examined. This analysis will offer an important window to understand the regional political dynamics from a historical perspective.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Azerbaijan, Bolshevism, Turkish Grand National Assembly Government

Kaynakça

• Arşivler- Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA)
• Resmi Yayın ve Tutanaklar- Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları (TBMMGCZ)
• Süreli Yayın- Hakimiyet-i Milliye
• Genelkurmay Başkanlığı. (1989). Türk İstiklal Harbine katılan tümen ve daha üst kademelerdeki komutanların biyografileri. Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Basımevi.
• Ağayev, M. (2006). Milli Mücadele yıllarında Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri (Tez No: 216991). [Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Akpınar, Y. (2008). Mehmed Emin Resulzade. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35, 2-5. https://islamansiklopedisi.org.tr/resulzade-mehmed-emin
• Aslan, Y. (2002). Mustafa Kemal-M. Frunze görüşmeleri: Türk-Sovyet ilişkilerinde zirve. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Atatürk, M. K. (1995). Nutuk (Haz: B. Yazıcı). İstanbul: Süryay.
• Azerbaycan Mümessili Dün İtimatnamelerini Takdim Eyledi. (1921, 15 Ekim). Hakimiyet-i Milliye, 323, 1.
• Azərbaycan Respublikası, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. (2014). İstiqlal mücadiləmizin parlaq siması Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı: F. Köçərli Adına Respublika Uşaq Kitabxanası Elmi-Metodika Şöbəsi.
• Baykara, H. (1975). Azerbaycan İstiklal mücadelesi tarihi. İstanbul: Halk Yayınları.
• Bayur, Y. H. (1971). Mustafa Suphi ve Milli Mücadeleye El Koymaya Çalışan Başı Dışarıda Akımlar. Belleten, 35(140), 587-654. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/422/tur
• Bayur, Y. H. (1989). XX. Yüzyılda Türklüğün tarih ve acun siyasası üzerindeki etkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Benhur, Ç. (2023). Josef Stalin (1879-1953). https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/josef-stalin-1879-1953/
• Benhür, Ç., & Eraslan, M. (2021). Nanking’in işgali ve Türk basını. Selçuk Türkiyat Dergisi, 53, 379-396.
• Borak, S. (2004). Atatürk’ün gizli oturumlarda konuşmaları. Ankara: Kırmızı-Beyaz Yayınları.
• Büyükşahin, M. (2020). Kafkasya’nın alev gülü: Azerbaycan. İstanbul: Commerce Ltd.
• Carr, E. H. (1989). Bolşevik devrimi I (Çev. O. Suda). İstanbul: Metis Yayınları.
• Carr, E. H. (2015). Lenin'den Stalin'e Rus devrimi 1917-1929 (Çev. L. Cinemre). İstanbul: Yordam Kitap.
• Cebesoy, A. F. (2002). Moskova hatıraları (Haz. O. S. Kocahanoğlu). İstanbul: Temel Yayınları.
• Çağlar, G. (1997). Hüsrev Bey Hey'et-i Nasihası (Nisan-Haziran 1920). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Eröz, M. (1982). Doğu Anadolu'nun Türklüğü. İstanbul: İrfan Yayınları.
• Gürün, K. (1991). Türk-Sovyet ilişkileri, 1920-1953. Ankara: TTK Yayınları.
• Hizal, A. H. (1961). Kuzey Kafkasya: Hürriyet ve istiklal davası. Ankara: Orkun Yayınları.
• Kansu, M. M. (1986). Erzurum’dan ölene kadar Atatürk’le beraber II. Ankara: TTK Basımevi.
• Karabekir, K. (2008). İstiklal harbimiz II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kılıç, S. (2000). Atatürk’ün büyük özlemi Türk dünyasında kültür birliği. Atatürk Dergisi, 3(1), 53-60.
• Koçak, D. (2023). Atatürk inkılaplarının Türk ulusal basınındaki yansımaları (1922-1938) (Tez No: 828769). [Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü].
• Kolesnikov, A. (2010). Atatürk dönemi Türk-Rus ilişkileri (Çev. I. Kamalov). Ankara: ATAM.
• Korkmaz, T. (2023). Türkiye-Azerbaycan ilişkileri (1919-1938). https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/turkiye-azerbaycan-iliskileri-1919-1938
• Korkmazcan, N. S. (2016). Atatürk’ün dış politika anlayışının TBMM’nin ilk dış politika kararı üzerinden değerlendirilmesi. Aydın İnsan ve Toplum Dergisi, 2(4), 99-124. https://dergipark.org.tr/tr/pub/aitdergi/issue/43373/528364
• Korsun, N. G. (2020). Türk-Yunan savaşı 1919-1922 (Çev. C. Pekşen). İstanbul: Kronik Kitap.
• Mammadov, A. (1982). Siyasilerin psikoloji portreleri. Bakü: Araz Yayınları.
• Mızrak, G. (2016). Aldatılan kimlik: İsyancı Ermeniler. Ankara: Yazarın kendi yayını.
• Müderrisoğlu, A. (2013). Kurtuluş Savaşı’nın mali kaynakları. Ankara: ATAM.
• Öztürk, K. (1981). Atatürk’ün TBMM açık ve gizli oturumlarındaki konuşmaları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Porsuk, N. (2019). Azerbaycan’da uygulanan Sovyet politikalarına karşı Mehmet Emin Resulzade’nin fikirleri ve faaliyetleri (1920-1955) (Tez No: 552071). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Resulzade, M. E. (1990). Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i teşekkülü ve şimdiki vaziyeti) (Haz: Y. Akpınar, İ. M. Yıldırım, S. Çağın). İstanbul.
• Resulzade, M. E. (2005). Rusya’da siyasi vaziyet. Şanlıurfa: Yom Yayınları.
• Sarı, İ. (2017). Büyük Türk tarihi. Antalya: Nokta e-book.
• Soysal, İ. (2000). Türkiye’nin siyasal antlaşmaları (1920-1945) I. Ankara: TTK Yayınları.
• Sünbül, T. (1990). Azerbaycan dosyası 1. Ankara: Kök Yayınları.
• Şimşir, S. (1995). Mehmet Emin Resulzade’nin Türkiye’deki hayatı, faaliyetleri ve düşünceleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Wood, A. (2005). Stalin and Stalinism. New York: Routledge.
• Yaguplu, N. (2015). Mehmet Emin Resulzade ansiklopedisi. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği.
• Yılmaz, Ö. (2011). Güney Kafkasya Azerbaycan Cumhuriyeti siyasi gelişmeler (1991-2010). In N. İyikan (Ed.), Orta Asya-Güney Kafkasya siyasi gelişmeler (pp. 199-229). İstanbul: Hiperlink Yayınları.