Çağatay Türkçesindeki Mental Fiillerde ‘Çok Katmanlılık’: Ali Şir Nevâyî Örneği

Yıl 2025, Sayı: 82, 12 - 21, 30.01.2025

Selda Sandalyeci

Öz

İslami Orta Asya Türk Dili’nin üçüncü evresi olarak kabul edilen ve yaklaşık beş yüz yıl tek yazı dili olarak kullanılmış olan Çağatay Türkçesi, hem dağılmış hâlde bulunan Türk lehçelerini birleştirmiş hem de 20.yüzyıl başında modern yazı dillerinin ortaya çıkışına kadar devam etmiş bir yazı dilidir. Saray mensuplarının ve yüksek zümrelerin Farsçayı çok iyi bilmelerine ve Farsçayı çok iyi kullanan şair ve yazarların yetişmesine rağmen Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâyî devrinde herkes Türk dilinden bahseder olmuş, Farsça hayranlarına karşı Türkçe savunulur hâle gelmiştir. Özellikle Ali Şir Nevâyî ile bu dönem, Çağatay edebiyatının sanat ve millî ruh bakımından en yüksek dereceye ulaştığı dönem olmuş ve Çağatay edebiyatı bu dönemde klasik bir hâl almıştır.
Yaklaşık olarak geçtiğimiz elli yıldan beri fiil sınıflandırmalarında yeni bir kategori olarak mental fiillerle karşılaşılmaktadır. Mental fiiller, zihindeki bazı süreçler neticesinde oluşan fiillerdir ve ‘fiil hareketinin gerçekleştiği yer’in esas alınmasıyla birlikte çalışmalarda görülmeye başlamıştır. Bahsi geçen ve zihinde gelişen süreçlerden algılama, düşünme, karar verme, hatırlama, duygusal tepkiler vermeyi dilde ifade etmekle görevlidirler.
Çok katmanlılık, bir fiilin farklı anlam değişkelerinde birbirinden ayrı mental sürece Dâhil olmasını veya fiilin aynı anlam dairesi içerisinde birden fazla mental sınıfa girmesini ifade eder. ‘Çağatay Türkçesinde Mental Fiiller: Ali Şir Nevâyî Örneği’ isimli doktora tezinden elde edilmiş olan bu çalışmada, tespit edilen mental fiiller çok katmanlılık açısından incelenecektir. Çok katmanlılık aynı zamanda anlambilimin konusu olduğundan anlam geçişleri dikkate alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâyî, Çağatay Türkçesi, Mental Fiiller, Çok Katmanlılık, Anlam Geçişleri

‘Multi-Layerity’ in Mental Verbs in Chagatai Turkish: The Example of Ali Shir Nawâyî

Öz

Chagatai Turkish is considered the third phase of the Islamic Central Asian Turkish Language and was used as the only written language for approximately five hundred years. Chagatai Turkish is a written language that united the dispersed Turkish dialects and continued until the emergence of modern written languages at the beginning of the 20th century. Even though the courtiers and high classes knew Persian very well, and although poets and writers who used Persian very well were educated, during the reign of Hüseyin Baykara and Ali Shir Nawâyî, everyone talked about the Turkish language, and Turkish defended against Persian fans. With Ali Shir Nawâyî, this period was the period when Chagatai literature reached its highest level in terms of art and national spirit, and Chagatai literature became a classic in this period.
Mental verbs have been encountered as a new category in verb classifications for approximately the last fifty years. Mental verbs are verbs that occur as a result of some processes in the mind, and they began to be seen in studies by taking 'the place where the verb action takes place' as a basis. They are responsible for expressing in language the processes that develop in the mind: perception, thinking, decision-making, remembering, and emotional reactions.
Multi-layered refers to the fact that a verb is included in separate mental processes in different meaning variants or that the verb is included in more than one mental class within the same semantic circle. In this study, which was obtained from the PhD dissertation titled 'Mental Verbs in Chagatai Turkish: The Example of Ali Shir Nawâyî, the mental verbs identified will be examined in terms of multi-layered. Since multilayered is also the subject of semantics, transitions of meaning will be taken into account.

Anahtar Kelimeler

Ali Shir Nawâyî, Chagatai Turkish, Mental Verbs, Multi-Layerity, Transitions of Meaning

Kaynakça

• Ahmadova, A. (2017). Orhun yazıtlarında ara ekler. TÜBAR, XLI(Bahar), 25-47.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede birden fazla anlam ögesiyle (sentaktik yolla) kavramların işaretlemesi. ÇÜTAD Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(1), 11-25.
• Başdaş, C. (2006). Türkçede üçüncü grup (ara) ekler. I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (26-27 Eylül 2006), Bilkent Üniversitesi. https://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/cahit_basdas_ara_ekler.pdf
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde mental fiiller (Tez No: 16746) [Doktora tezi, Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=zpLmWUqldnGxO4x3p74Nvg&no=Pi-cshAz8CU5vPevqnqixw
• Canpolat, M. (1995). Ali Şir Nevâyî Lisanü’t-Tayr. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelik, Ü. (1996). Ali-Şir Nevâyî Leyli vü Mecnûn. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (1971). Nevâyî’nin ‘Hâlât-ı Seyyid Hasan Big’ risalesi. Türkiyat Mecmuası, 16, 89-110.
• Eraslan, K. (1977). Alî Şîr Nevâyî’nin ‘Hâlât-ı Pehlevan Muhammed’ risalesi. Türkiyat Mecmuası, 19, 99-164.
• Eraslan, K. (2015). Alî-Şîr Nevâyî Mecâlisü’n-Nefâyis I-II (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2015). Alî-Şîr Nevâyî Mîzânu’l-Evzân: Vezinlerin terazisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2011). Türkçede çekim ve yapım eklerinin özellikleri ve sınırları. Bilig, 58, 71-90.
• Gülsevin, G. (2004). Türkçede sıra dışı ekler ve eklerin tasnif-tanımlama sorunu üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (20-26 Eylül 2004) Bildiri Kitabı I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1267-1284.
• Hirik, E., & Çolak, T. (2017). Türkçe fiillerde çok katmanlılık. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu (26-28 Nisan 2017, Niğde) Bildiriler Kitabı Cilt 1, 261-268.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük) (Tez No: 26898) [Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=6aNzbAZ_4lByMi3kyqh9jQ&no=6aNzbAZ_4lByMi3kyqh9jQ
• Özönder Barutçu, F. S. (1996). ʿAlî Şîr Nevāyî Muḥākemetü’l-Luġateyn: İki dilin mukayesesi. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi metni olan Şeyyat Hamza’nın Yūsuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6(12), 157-171.
• Sandalyeci, S. (2023). Çağatay Türkçesinde mental fiiller: Ali Şir Nevâyî örneği [Doktora tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=nLNfCsWgUluh5T2iyudShgJIoTgQFnEfCOc1_kjG_v3jSB3Zie1S0CLrFNnXGbfG
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede mental fiiller (Tez No: 540589) [Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=zpLmWUqldnGxO4x3p74Nvg&no=Pi-cshAz8CU5vPevqnqixw
• Türk, V., & Doğan, Ş. (2015). Ali Şir Nevâyî Hayretü’l-Ebrâr. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (2020). Ali Şir Nevâyî Kitāb-ı Münşeāt. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (2019). Ali Şir Nevâyî Kitāb-ı Tevāriḥ-i Mülūk-ı ʿAcem. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (2017). Ali Şir Nevâyî Münacāt Çihil Hadis (Kırk Hadis), Nazmü’l-Cevâhir, Kitāb-ı Sırâcü’l-Müslimîn. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (2018). Ali Şir Nevâyî Tārih-i Enbiyā ve Hükemā (Metin-Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (2015). Ali Şir Nevâyî Vakfiyye: İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türk, V. (1990). Nevā’i Mecâlisü’n-Nefâyis: Metin İnceleme (2 Cilt) (Tez No: 19216) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ana Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=9jAF1RxIgrejEFcf77siuQ&no=9jAF1RxIgrejEFcf77siuQ
• Türkay, K. (2002). ʿAlî Şîr Nevāyî Bedāyi’ul-Vasat Üçünçi Divan. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
• Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(10), 100-111.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller (Tez No: 462283) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=Cr1fffnzF0bPnNKmeIgXAQ&no=omLFwWA-P9r9ve5IJdPlFA.
• Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada mental fiiller arası geçişler üzerine. Gazi Türkiyat, 26, 105-125