Erzurum Arkeoloji Müzesi’nden Büyük Selçuklu Etkisinde Madeni Bir Kâse

Yıl 2025, Sayı: 82, 103 - 121, 30.01.2025

Ayşe Duran , Nihat Sefa Komesli

Öz

Maden Epi-Paleolitik Dönemde kullanılmaya başlanmış, özellikle Neolitik Dönemle birlikte sanata dâhil olmuş, farklı yapım teknikleri ve bezeme özellikleriyle çeşitli kültürlerde yerini almıştır. Maden sanatının özel örneklerinin verilmeye başladığı İslami dönem ise 7. yüzyılda başlamış, bu yüzyılla birlikte Orta Asya’dan İspanya’ya kadar pek çok bölgede İslam maden işçiliği merkezleri kurulmuştur. İslam maden sanatının klasik çağının başladığı dönem Büyük Selçukluların 11. yüzyılda Orta Asya’dan İran bölgesine geldiği döneme rastlamaktadır. Anav kültüründen itibaren Türk sanatında yer alan madeni eserler, Selçuklu İslam sanatı ile yeni bir boyut kazanmış, Selçuklular teknik, form ve süsleme açısından bu sanatın altın çağlarından birini başlatmıştır. Bu gelişmişlik düzeyi Selçuklulardan sonra, İran, Mısır, Irak ve Anadolu maden sanatını da etkilemiştir.
Çalışma, Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde bulunan ve Büyük Selçuklu maden sanatının tesirini yansıtan içki kâsesini konu edinmektedir. Üzerinde yer alan Hâfız-ı Şirâzî’nin bir beytinden dolayı Büyük Selçuklu sonrasında imal edildiği anlaşılan kâse, teknik, form ve bezeme açısından Büyük Selçuklu etkisini yansıttığı gibi köken olarak İslam öncesi Türk kültürüne dayanan ikonografik göndermelere de sahiptir. Madeni kâse 2009 yılında, “Erzurum’dan Figürlü Bir Tas Üzerine” isimli bir çalışmayla incelenmiştir. Söz konusu çalışmada madeni kâsenin 14.-15. yüzyıllarda, Selçuklu sonrası atabeylikler döneminde veya Mezopotamya bölgesinde imal edilmiş olabileceği ileri sürülmüştür. Çalışmamızda, detaylıca incelediğimiz eserin 16.-17. yüzyıllarda Safevi sanatının bir ürünü olabileceği ortaya konmuş, daha önceki yayında belirtilen tarihleme farklılığının dışında kimi figür ve motiflerin tanımlanmasında da farklı görüşler ileri sürülmüştür.
Çalışmada, Büyük Selçuklu maden sanatının etki alanı incelenmiş, eserin tanıtımı yapılmıştır. Değerlendirme bölümünde, söz konusu eserin üslup ve dönemi tartışılmış, daha önceki çalışmada ileri sürülen görüşlerle benzer ve farklı yönleri ele alınmıştır. Çalışmada, madeni eserin yanı sıra Büyük Selçuklu maden sanatının sonraki dönemlere etkisini bilim dünyasına tanıtmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu Sanatı, Maden Sanatı, Eğlence Sahneleri, Safevi Maden Sanatı

A Great Seljuk Influenced Metal Bowl from Erzurum Archaeology Museum

Öz

Word The metal, which began to be used during the Epi-Paleolithic period, was especially included in art during the Neolithic period and found its place in various cultures with different production techniques and decorative features. The Islamic period, when special examples of metal art began to emerge, started in the 7th century. During this century, centers of Islamic metal craftsmanship were established in many regions from Central Asia to Spain. The time when the classical era of Islamic metal art began coincided with the time when the Great Seljuks came to the Iranian region from Central Asia in the 11th century. Metal artifacts, which have been part of Turkish art since the Anav culture, gained a new dimension with Seljuk Islamic art. The Seljuks initiated one of the golden ages of this art in terms of technique, form, and decoration. This level of sophistication continued to influence the metal art of Iran, Egypt, Iraq, and Anatolia after the Seljuks.
The study focuses on a drinking bowl found in the Erzurum Archaeological Museum, reflecting the influence of the Great Seljuk metal art. Due to a couplet by Hafiz of Shiraz inscribed on it, it is understood that the bowl was made after the Great Seljuk period. The metal bowl was analyzed in 2009 in a study titled “On a Figured Bowl from Erzurum”. The study suggested that the bowl may have been produced in the 14th-15th centuries, during the post-Seljuk atabeylik period or in Mesopotamia. In this study, it has been suggested that the piece we have examined in detail may be a product of Safavid art of the 16th-17th centuries, and in addition to the dating differences mentioned in the previous publication, different opinions have been put forward in the identification of some figures and motifs.
In the study, the influence of the Great Seljuk mining art is analyzed and the work is introduced. In the evaluation section, the style and period of the work in question are discussed, and its similarities and differences with the views put forward in the previous study are discussed. The aim of the study is to introduce to the world of science the impact of the Great Seljuk metal art on the later periods as well as the metal artifact.

Anahtar Kelimeler

Seljuk Art, Metal Art, Entertainment Scenes, Safavid Metal Art

Kaynakça

• Aka, İ. (2012). Timur. TDV İslam Ansiklopedisi, 41, 173-177.
• Alparslan, A. (2007). Nesta’lik. TDV İslam Ansiklopedisi, 33, 11-15.
• Al-Shammari, H. A. A. M. (1986). Islamic Metalwork and Other Related Objects From The Excavations at Tall Abu Skhayr, Al-Daura, Baghdad (PhD thesis). University of London.
• Atıl, E., Chase, W. T., & Jett, P. (1985). Islamic Metalwork In the Freer Gallery of Art. Smithsonian Institution.
• Bakır, A. (1997). Orta çağ İslâm Dünyasında Madenler ve Maden Sanayi. Belleten, 61(232), 519-595.
• Bayhan, A. A. (2009). Erzurum’dan Figürlü Bir Tas Üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları Prof. Dr. Oktay Aslanapa Özel Sayısı, 183, 223-246.
• Çevrimli, N., & Burkan, G. (2007). Tokat Mevlevihane Vakıf Müzesindeki Bir Şamdan. Vakıflar Dergisi, 30, 466-484.
• Çınar, S. (2014). Erzurum Arkeoloji Müzesi Deposunda Bulunan Kaçar Dönemine Ait Bir Grup İbrik. Art-Sanat Dergisi, 2, 163-182.
• Erginsoy, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi (Başlangıcından Anadolu Selçuklularının Sonuna Kadar). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eruz, F. (1993). Konuşan Maden Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu. Yapı Kredi Yayınları.
• Ettinghausen, R. (1970). The Flowering of Seljuq Art. Metropolitan Museum Journal, 3, 113-131.
• Fidan, E. (2016). Tarih Öncesi Dönemlerde Anadolu’da Kullanılmış Olan Maden Yatakları. Yer Altı Kaynakları Dergisi, 9, 49-59.
• Geyik Karpuz, G., & Duran, A. (2019). Erzurum Müzesinde Bulunan Melek Figürlü İki Gümüş Buhurdan. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 66, 435-452.
• Geyik, G. (2023a). Ani Kazısı Cam Kadehleri (2020-2022). Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan Ani Kitabı. Konya: Palet Yayınları, 287-295.
• Geyik, G. (2023b). Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan İslami Dönem Cam Eserler. Art-Sanat, 19, 197-231.
• Göher Vural, F. (2018). Çeng Çalgısının Selçuklu Seramiklerine Yansıması. Belleten, 82(293), 159-184.
• Göher Vural, F. (2017). Selçuklu Seramiklerinde Yer Alan Bir Çalgı Üzerine. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(1), 176-203.
• Göktaş Kaya, L. (2005). Taht ve Eğlence Sahneli Anadolu Şamdanları. Sanat Tarihi Dergisi, 14(1), 8-42.
• Göktaş Kaya, L. (2009). Timurluların İslam Maden Sanatına Katkıları. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 48, 53-74.
• Hassanein, I. (2015). Memlûklu Maden Sanatında Selçuklu Etkileri (Tez No: 391413) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=pywuKtK5DBILz3vmxjTAQg&no=bNxwrC2A_pAyJraPZ50MjQ
• Hillenbrand, R. (2007). İslam Sanatı ve Mimarlığı. Homer Kitabevi.
• Ivanov, A. (2003). Applied Arts: Metalwork, Ceramics and Sculpture. History of Civilizations of Central Asia, 5, UNESCO, 624-651.
• Koca, S. (2017). Eski Orta Asya’da Tabiat, İklim ve İnsan Unsuru. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 1-18.
• Kocaispir, A. (2020). Anav Kültürü ve Ön Asya Kültürleriyle Etkileşimi (Tez No: 627090). [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=x6g1DiIiqB1BFqCvY6LD-A&no=MB2kg4tHQAVF31V7DNhmvA
• Mahir, B. (2005). Osmanlı Minyatür Sanatı. Kabalcı Yayınevi.
• Maraşlı, S., & Altın, Y. (2024). Aksaray Müzesi’nden Bir Başyapıt: Selçuklu Üslubunda Yapılmış Madeni Bir İbrik Üzerine Düşünceler. 26. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 325-352.
• Melikian-Shirvani, A. S. (1974). Safavid Metalwork: A Study in Continuity. Iranian Studies, 7(3-4), 543-585.
• Shiran, H. S., Parvin, S., & Mastalizadeh, M. (2018). The themes of Metalworking in the Saljuqid Period vis-à-vis Khorasan and Mosul Schools. Art-Sanat, 9, 9-95.
• Sümer, F. (2009). Büyük Selçuklular. TDV İslam Ansiklopedisi, 36, 365-371.
• Taragan, H. (2020). The “Speaking” Inkwell From Khurasan: Object As “World” In Iranian Medieval Metalwork. Muqarnas Online, 27-42.
• Tarım Ertuğ, Z. (2009). Sorguç. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 378-380.
• Yazıcı, T. (1993). Câm-ı Cem. TDV İslam Ansiklopedisi, 7, 42.
• Yazıcı, T. (1997). Hâfız-ı Şîrâzî. TDV İslam Ansiklopedisi, 15, 103-106.
• Yetkin, Ş. (1976). Anadolu Selçukluları Devrinde Bir Madeni Eser. Sanat Tarihi Yıllığı, 6, 207-214.
• Yetkin, Ş. (1971). Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan'a Hediye Edilen Gümüş Tepsi. Sanat Tarihi Yıllığı, 4, 101-109.
• Yıldırım, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. Kabalcı Yayınevi.
• İnternet Kaynakları Boston Museum of Fine Art. https://collections.mfa.org/objects/17905 (Erişim Tarihi: 01.05.2024).
• Christie’s. https://www.christies.com/en/lot/lot-5722606 (Erişim Tarihi: 10.05.2024).
• Metropolitan Museum of Art. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/457019 (Erişim Tarihi: 10.05.2024).
• Museum Ganjoor. https://museum.ganjoor.net/items/divan-e-lesanolgheyb/p0181 (Erişim Tarihi: 24.04.2024).
• Victoria and Albert Museum. https://collections.vam.ac.uk/item/O76910/ewer-unknown/ (Erişim Tarihi: 01.05.2024).