20. Yüzyıl Başlarında Özbek ve Türkmen Halklarının Millî Matbuatının Gelişmesinde Molla Nasreddin Dergisi ve Molla Nasreddinciler

Yıl 2025, Sayı: 84, 539 - 548, 20.09.2025

Terane Heşimova

https://doi.org/10.62425/turcology.1591163

Öz

20. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın ilerici ve cesur aydınları, aydınlanma, özgürlük ve demokratikleşme taleplerini daha güçlü bir biçimde dile getirmeye başlamışlardır. Bu dönemde Mirza Celil Memmedkuluzade, karşılaştığı engellere rağmen 1906’da Molla Nasreddin (1906–1931) adlı haftalık siyasi mizah dergisinin ilk sayısını yayımlamıştır. Aydınlanmacı düşünceleri ve eğitime yönelik çağrılarıyla öne çıkan dergi, yalnızca Azerbaycan halkına değil, bütün Müslüman toplumlara hitap ederek onları cehalet, taassup ve eğitimsizlikten uzaklaştırmayı amaçlamıştır. Satir ve mizah yoluyla toplumsal eleştiriyi merkezine alan Molla Nasreddin, bir yandan millî değerleri korurken, diğer yandan Müslüman Doğu’nun evrensel değerlere açılımında önemli bir rol üstlenmiştir.
Dergi, özellikle Türkmen ve Özbek halklarıyla kurduğu edebî etkileşimler sayesinde kültürel ilişkilerin gelişmesine, yeni bir edebiyat köprüsünün kurulmasına ve tarihî dostlukların güçlenmesine katkıda bulunmuştur. Bu etkinin en açık göstergesi, Orta Asya’da yayımlanan ve aydınlanmacı düşüncelerin öncüleri kabul edilen Tokmak (Türkmenistan) ve Muştum (Özbekistan) dergileridir. Bu yayınlar hurafelere ve toplumsal geriliklere karşı çıkarak, millet ve toprak sevgisini yüceltmiş ve eleştirel gerçekçiliği güçlendirmiştir.
Özbek aydınlarının Memmedkuluzade ve Mirza Elekber Sabir’in eserlerine duyduğu ilgi, dergide yayımlanan nesir ve şiirlerde ortak toplumsal sorunların işlenmesinden kaynaklanmıştır. Nitekim Buhara ve Aşkabat zenginlerinin yozlaşmış yaşam tarzları ve halkın sorunlarına kayıtsızlıkları dergide sıklıkla eleştirilmiştir. Ayrıca Sufizade, Ajzi, Avlani ve diğer Özbek şairleri de Molla Nasreddin ve benzeri dergilerde toplumsal meselelere yönelik görüşlerini ve çözüm önerilerini paylaşmışlardır.
Sonuç olarak Molla Nasreddin, cehaletle mücadele eden, toplumsal bilinçlenmeyi teşvik eden ve Özbek ile Türkmen basınının gelişmesine yön veren bir hareket olarak, erken 20. yüzyıl Orta Asya’sında edebî etkileşimlerin ve demokratikleşme arayışlarının en önemli taşıyıcılarından biri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan , Özbek , Türkmen , Molla Nasreddin , Millî Matbuat , Sanatsal İlişkiler.

Molla Nasreddin Journal and Molla Nasreddinists in the Development of the National Press of the Uzbek and Turkmen Peoples in the Early 20th Century

Öz

At the beginning of the 20th century, the progressive and courageous intellectuals of Azerbaijan began to express more forcefully their demands for enlightenment, freedom, and democratization. In this period, Mirza Jalil Mammadguluzade, despite the obstacles he faced, published the first issue of the weekly political satirical magazine Molla Nasreddin (1906–1931) in 1906. Distinguished by its enlightenment-oriented ideas and educational appeals, the magazine aimed not only at the Azerbaijani people but also at all Muslim societies, encouraging them to move away from ignorance, dogmatism, and illiteracy. By placing satire and humor at the center of social criticism, Molla Nasreddin simultaneously preserved national values and played a key role in opening the Muslim East to universal ideals.
The magazine contributed significantly to cultural relations and historical friendships, particularly through its literary interactions with the Turkmen and Uzbek peoples, thereby serving as a bridge between different traditions. Its influence is most evident in the emergence of Tokmak (Turkmenistan) and Mushtum (Uzbekistan), which came to be recognized as pioneers of enlightenment thought in Central Asia. These publications firmly opposed superstition and backwardness, exalted love of homeland and nation, and reinforced the principles of critical realism.
The keen interest of Uzbek intellectuals in the works of Mammadguluzade and Mirza Alakbar Sabir stemmed from the fact that the prose and poetry published in Molla Nasreddin addressed the shared social problems of both communities. The immoral lifestyles and indifference of the wealthy classes in Bukhara and Ashgabat were frequently criticized in its pages. Furthermore, Uzbek poets such as Sufizade, Ajzi, and Avlani voiced their views and proposed solutions to social issues in Molla Nasreddin and other journals such as Hayat, Shalala, Irshad, and Füyuzat.
In conclusion, Molla Nasreddin emerged not merely as a satirical publication but as a powerful intellectual movement that fought ignorance, promoted social awakening, and guided the development of the national press of the Uzbek and Turkmen peoples. It thus became one of the most important vehicles of literary interaction and democratization in early 20th-century Central Asia.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan , Uzbek , Turkmen , Molla Nasreddin , National Press , Artistic Relations

Kaynakça

• Abdullayev, V. (1962). Sabir ve Ajzi. Komünist gazetesi.
• Adıgüzel, S. (2007). Tiflis edebî muhitinde Molla Nasreddin dergisi ve dergide tartışılan konular. Bilig, 41, 1-21.
• Aliyev, G. (1969). Molla Nasreddin ve Özbek edebiyatı. Azerbaycan Dergisi, 7, 74-76.
• Aliyev, R. (1966). Molla Nasreddin ve Tokmak dergisi. Azerbaycan Dergisi, 12, 137-140.
• Araslı, H. (1998). Azerbaycan edebiyatı: Tarihi ve problemleri (Seçilmiş eserleri, 1. cilt). Gençlik Yayınevi.
• Aşırlı, A. (2009). Azerbaycan matbuatı tarihi. İlim Yayınevi.
• Aşırov, T., & Arıcan, O. (2019). Türkmen basın tarihinde Tokmak dergisi. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi (OTAD), 3(2), 121-131.
• Babayeva, G. (2020). Molla Nasreddin ve Özbek satirik edebiyatı. Mukayiseli Edebiyatşinaslık Dergisi, 1, 184-190.
• Bağırov, A. (1976). Sabir ve Ajzi. Edebiyat ve İncesanat Gazetesi, 3, 5.
• Boltaboyev, H. (2019). Jalil Mammatqulizoda va ozbek adabiyoti. Mumtoz Soz Yayınevi.
• Burunov, G. (1925). Yelkengulak. Tokmak Dergisi.
• Heşimova, T. (2004). Poeziya köprüsü (Özbek ve Türkmen halklarının edebiyatları temelinde). Kartal Yayınevi.
• Kahramanlı, N. (2021). Molla Nasreddin dergisinin iki önemli yazarı: Mirza Celil ve Sabir. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 9(26), 52-68.
• Kasimov, B. (1989). Türk şairi Ajziy (Maqola Inkilob jurnalining 1924 yil 11-12 sonlarida e’lon qilingan). Özbekistan Adabiyeti va Sanyatı Gazetesi, 2-4.
• Memmedli, G. (1969). Açılmamış sayfalar – Memmedli Sabit Manafzadeh. Edebiyat ve İncesanat Gazetesi, 9-15.
• Molla Nasreddin dergisi. (1917). Orijinal nüshalar. https://mnjurnal.az/
• Molla Nasreddin dergisi. (t.y.). Orijinal nüshalar: Jurnalın tarihi. https://mnjurnal.az/az.php?go=tarix
• Muştum dergisi (1924). Taşkent.
• Sabir, E. M. (1934). Bütün eserler. Azerneşr Yayınevi.
• Sabir, E. M. (2004). Hophopname (2 cilt). Şark-Garp Yayınevi.
• Sabir, E. M. (t.y.). Millet nice tarac olur olsun, ne işim var? [Şiir]. 26 Temmuz 2024 tarihinde http://anl.az/el/s/s001/s001001/mnt001.htm
• Sarıahmetoğlu, N. (2002). Molla Nasreddin dergisinde kadın meselesinin aksi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 7, 267-284.
• Uygur, E. (2006). Molla Nasreddin dergisinde felyetonlar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3, 7-21.