İzmir-Çeşme Harımarası Mezarlığı’nda Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları

Yıl 2025, Sayı: 84, 634 - 651, 20.09.2025

Burcu Taşcı , Mustafa Muslu

https://doi.org/10.62425/turcology.1627227

Öz

Mezar taşları, tarih, sanat, kültür ve dini değerler açısından önemli bir yere sahip olan somut kültürel miras unsurlarıdır. Osmanlı Dönemi’ne ait kırsal yerleşimlerde sıklıkla karşılaşılan bu kültür varlıkları, yerleşimin tarihsel gelişimi, sosyo-ekonomik yapısı, toplumsal koşulları ve dönemin sanat anlayışına ilişkin önemli bilgiler barındırmaktadır. Bu çalışmada, İzmir’in Çeşme ilçesine bağlı ve günümüzde büyük ölçüde terk edilmiş durumda bir Yörük köyü olan Karaköy sınırları içerisindeki Harımarası Mezarlığı ele alınmıştır. Çalışmanın amacı, Harımarası Mezarlığı’nı defin alanı olarak kullanan olası toplulukların tespit edilmesi, mezarlığın tarihsel süreçte geçirdiği fiziksel değişimin incelenmesi ve Osmanlı dönemine ait mezar taşlarının belgelenmesidir. Araştırmada izlenilen yöntem, alan çalışmaları, literatür taraması, arşiv araştırmaları, epigrafik tespit ile belgeleme çalışmalarını kapsamaktadır. Ayrıca, mezarlığın tarihsel süreçte geçirdiği fiziksel değişimleri analiz etmek amacıyla 1957-2022 yılları arasına ait hava fotoğraflarından yararlanılmıştır. Günümüzde Harımarası Mezarlığı'nda bulunan mezar taşlarının büyük bir bölümü, doğal etkenler, afetler ve insan kaynaklı müdahaleler nedeniyle özgün konumlarını kaybetmiş ve ciddi ölçüde tahribata uğramıştır. Mezarlıkta, yedisi kitabeli olmak üzere işlenmiş, kabaca işlenmiş ve işlenmemiş örneklerden oluşan toplam 54 mezar taşı tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında, Harımarası Mezarlığı’nda tespit edilen 18. yüzyıla ait yedi kitabeli mezar taşı incelenmiş, kitabesiz mezar taşları ise görseller ile belgelenmiştir. Elde edilen bulgular, Harımarası Mezarlığı’nın, Karaköy’ün ilk yerleşim yeri olarak kabul edilen Çimen mevkiinde yaşamış topluluklar tarafından defin alanı olarak kullanılmış olabileceğini göstermektedir. Mezar taşları başta Karaköy’de bulunan Osmanlı mezar taşları ile olmak üzere yarımada genelindeki Osmanlı mezar taşları ile benzerlik göstermektedir. Mezarlıkta en büyük tahribat otoyol yapımı, orman yangın ve yangın sonrasında alanda iş makinaları ile gerçekleştirilen çalışmalar sırasında yaşanmıştır. Bu çalışma, Harımarası Mezarlığı gibi yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunan alanlarda mezar taşlarının tespiti, belgelenmesi ve incelenmesinin önemini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çeşme , Karaköy , Harımarası , Osmanlı , Mezar Taşı

Teşekkür

Çalışmamız süresince alan hakkında verdikleri ayrıntılı bilgiler, nazik destekleri ve misafirperverlikleri için Karaköy sakinlerine ve köy muhtarı sayın Mustafa Lokmacı’ya teşekkür ederiz.

Ottoman Period Tombstones in the İzmir-Çeşme Harımarası Cemetery

Öz

Tombstones are tangible cultural heritage elements that have an important place in terms of history, art, culture, and religious beliefs. These cultural assets, frequently determined in rural settlements of the Ottoman period, contain important information about the historical development of the settlement, its socio-economic structure, social conditions, and the art of the period. In this study, the Harımarası Cemetery, located within the borders of Karaköy, a Yörük village in the Çeşme district of İzmir that is largely abandoned today, has been examined. The aim of the study is to identify the potential communities that used Harımarası Cemetery as a burial site, examine the physical changes the cemetery has undergone over time, and document the tombstones from the Ottoman period. The methods used in the research include field studies, literature review, archival research, epigraphic identification, and documentation studies. In addition, aerial photographs from 1957 to 2022 were used to analyze the physical changes the cemetery has undergone throughout history. Today, the majority of the tombstones in Harımarası Cemetery have lost their original positions and have suffered significant damage due to natural factors, disasters, and human interventions. In the cemetery, a total of 54 tombstones were identified, seven of which bear inscriptions, while the remaining examples consist of processed, roughly processed and unprocessed stones. As part of the study, seven tombstones with inscriptions from the 18th century identified in Harımarası Cemetery were examined, while the tombstones without inscriptions were documented with images. The findings show that Harımarası Cemetery may have been used as a burial area by communities living in the Çimen area, which is considered the first settlement of Karaköy. The examined tombstones are similar to Ottoman tombstones found throughout the peninsula, particularly those located in Karaköy. The most significant deterioration of the cemetery occurred during the construction of the highway, the forest fire and the subsequent post-fire activities carried out with work machines. This study reveals the importance of the identification, documentation, and examination of tombstones in endangered areas such as Harımarası Cemetery.

Anahtar Kelimeler

Çeşme , Karaköy , Harımarası , Ottoman , Tombstone

Teşekkür

We would like to thank the residents of Karaköy and the village headman, Mustafa Lokmacı, for the detailed information they provided about the area, their kind support, and their hospitality throughout our study.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (CDA), BOA. HAT. 926/40244.
• 2. Millî Savunma Bakanlığı Harita Genel Müdürlüğü Arşivi, (2024). 1957, 1975, 1995, 2018, 2022 Yıllarına ait Hava Fotoğrafı, Ankara.
• 3. Karaköy Muhtarlık Arşivi, (2024).
• Arşaştırma Eserler
• Acar, T. (2019). Samancıoğlu Camii (İzmir/Menderes) haziresindeki Osmanlı ve Erken Cumhuriyet dönemi mezar taşları. Journal of Turkish Studies, 14(3), 977-1022.
• Anabolu, M. U. (1993). Batı Anadolu sanatında swastika (gamalı haç) motifi. Belleten, 57(219), 397-400.
• Baykara, T. (1990). Çeşme kalesi. Belleten, 54(210), 603-630. Beyru, R. (2011). 19. yüzyılda İzmir kenti. Literatür Yayıncılık.
• Biçici, H. K. (2020). Çeşme kalesinde bulunan süslemeli mezar taşları. Y. E. Tansü (Ed.). İKSAD Yayınları.
• Cantay, T. (1991). At meydanı. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 82-83). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Caymaz, T. (2008). Urla Yarımadası prehistorik yerleşimleri. Arkeoloji Dergisi, 11, 1-41.
• Çağlar, İ. M., Gürbıyık, C., & Doğtekin, A. (2022). Karaburun Kazası Hasseki (Haseki) Köyü Osmanlı dönemi mezar taşları üzerine bir inceleme. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 9(4), 1574-1601.
• Çağlıtütüncigil, E. (2013). Urla İzmir merkezdeki cami hazirelerinde yer alan cami ve manzara tasvirli mezar taşları. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 11, 91-103.
• Çağlıtütüncigil, E. (2020). Geç dönem Osmanlı mezar taşı üretim sürecine bir örnek: Kokluca (İzmir) Mezarlığı. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 22, 111-129.
• Çal, H. (2015). Türklerde mezar – mezar taşları. Aile Yazıları, 8, 295-332. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları.
• Çavuş, F. (2018). Osmanlı mezar taşlarının sırları. Bilge Kültür Sanat.
• Daş, E. (1995). Çeşme Mezarlığı’ndaki süslemeli mezar taşları. İçinde I. Uluslararası Çeşme Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri (15-17 Eylül 1995, Çeşme-İzmir, ss. 123-131).
• Daş, E. (1996). Çeşme Mezarlığı’ndaki mimari tasvirli mezar taşları. Sanat Tarihi Dergisi, 8(8), 21-32.
• Daş, E. (1997a). Foça Osmanlı Mezarlığı’ndaki tasvirli mezar taşları. İçinde Foça Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (ss. 61-68). Ankara.
• Daş, E. (1997b). Seferihisar’daki Osmanlı dönemi mezar taşlarında süsleme. İçinde Dünden Yarına Seferihisar Sempozyumu Bildirileri (ss. 29-39). Seferihisar-İzmir.
• Daş, E. (1998). Foça Osmanlı Mezarlığı’ndaki mezar taşları ve ölüm/yaşam ilişkisi üzerine düşünceler. İçinde Foça üzerine yazılar (ss. 27-32). İzmir: Foça Belediyesi.
• Daş, E. (2012). İzmir’de taş çiçekler: Kemeraltı hazirelerindeki mezar taşları. İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Daş, E. (2018). Mezar taşlarında svastika ve çarkıfelek sembollerinin kökeni ve anlamı. İçinde 1. Uluslararası Türk-İslâm Mezar Taşları Kongresi Bildirileri (ss. 199-206). Aydın.
• Demir, A. (1995). I. Kaplan Giray Han’ın mezar taşı. Tarih ve Toplum, 136, 211-218.
• Demir, A. (1996). Çeşme mezar taşları ve tarihi önemi. Tarih ve Toplum, 155, 265-273.
• Demirbek, D. C. (2020). Mimari koruma uygulamalarında ileri teknolojik yöntemlerin kullanımının irdelenmesi (Tez No. 639084). [Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Emecen, F. (2000). Batı Anadolu’da Yörükler. İçinde T. Gündüz (Ed.), Rumeli’de ve Anadolu’da Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu (ss. 113-120). Yör-Türk Vakfı Yayınları.
• Emir, S., & Kiper, N. (2005). Karaburun Yarımadası (İzmir) mezar taşları envanteri 2004 yılı çalışmaları I: Çullu Köyü. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 4, 187-201.
• Emir, S., & Kiper, N. (2006). Karaburun Yarımadası (İzmir) mezar taşları envanteri 2004 yılı çalışmaları II: Hisarcık, Ambarseki, Kösedere ve Saip köyleri. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 5, 117-133.
• Emir, S., & Kiper, N. (2007). Karaburun Yarımadası (İzmir) mezar taşları envanteri 2006-2007 çalışmaları I: Eski Mordoğan, Çatalkaya, Hacılar, İnecik, Kösedere ve Eğlenhoca köyleri. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 6, 151-196.
• Erdoğru, A. E., & Değerli, A. (2021). 16. yüzyılda Türk İzmir: 1575 tarihli İzmir (Sığla Sancağı) tahrir defteri. Selenge Yayınları.
• Erkanal, H. (1999). 1997 Liman Tepe kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı, 20(1), 325-336.
• Erkanal, H. (2001). 1999 Liman Tepe kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı, 22(1), 259-268.
• İnce, Y. (2017). II. Mahmud devri reformlarının tebaa tarafından algılanışı. Tarih İncelemeleri Dergisi, 32(2), 427-457.
• İşli, N. (2009). Osmanlı serpuşları. Avrupa Kültür Başkenti Yayınları. Karamağaralı, B. (1992). Ahlat mezar taşları. Kültür Bakanlığı Yayınları. Kerman, F. (2004). Alaçatı (Çeşme-İzmir) bucağı köylerinde kırsal potansiyelin belirlenmesi ve planlanması (Tez No. 146372). [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Köşklü, Z., & Gökler, B. M. (2024). Umurbey Camii haziresi’ndeki XIX. yüzyıl serpuşlu mezar taşları. Turcology Research, 80, 362-380.
• Kütükoğlu, M. S. (2010). XVI. asırda Çeşme Kazası’nın sosyal ve iktisadi yapısı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Laqueur, H. P. (2010). Hüve’l-baki: İstanbul’da Osmanlı mezarlıkları ve mezar taşları. Türk Vakfı Yurt Yayınları.
• Sarıbekiroğlu, Ş. (2017). Understanding cultural landscape characteristics: The case of Barbaros Settlement, Urla-İzmir (Tez No. 492574). [Yüksek lisans tezi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Seçkin, S., & Tanık, S. (2023). Yalova, İlyasköy’de bulunan Osmanlı dönemi mezar taşları. Erdem, 84, 139-174.
• Şimşir, N. (2018). Osmanlı arşiv belgelerine göre Osmanlı hukukunda “Paftos meselesi” ve sonuçları (Çeşme Kazası örneği). İçinde XVIII. Türk Tarih Kongresi: Kongreye sunulan bildiriler (C. 3, ss. 1243-1270). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şimşir, S. (1997). Germiyan Köyü ve mezar kitabeleri. İçinde II. Uluslararası Çeşme Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri (15-17 Eylül 1997, Çeşme-İzmir, ss. 73-75).
• Taşcı, B. (2025). Terk edilmiş kırsal bir yerleşmenin tarihsel gelişimi: Karaköy, Çeşme (İzmir). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 35(3), 1137-1154.
• Tunçel, G. (1989). Batı Anadolu bölgesinde cami tasvirli mezar taşları. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Turan, O. (1965). Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyetleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Uğur, A. (1999). Epigrafi ve paleografi. Erciyes Üniversitesi Yayınları (No. 71).
• Uluer, B. (2017). İzmir/Çeşme (Merkez) ve Alaçatı’daki Osmanlı dönemi mezar taşları (Tez No. 501228). [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi], YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Uran, H. (1959). Hâtıralarım. Ayyıldız Matbaası.