Türkiye Selçuklularında Devlet, Toplum, Sanat ve Edebiyat Bağlamında Çevgân

Yıl 2025, Sayı: 84, 549 - 566, 20.09.2025

Sinan Tarifci

https://doi.org/10.62425/turcology.1682183

Öz

Çevgân, bir meydanda at üstündeki iki takım oyuncularının ellerindeki sopalarla hedeften geçirmek üzere topa vurmalarıyla oynanan bir oyundur. Bilhassa Orta Çağ’da Türkler ve İranlılar tarafından geliştirilip yaygınlaştırılan ve daha çok saray çevresinde rağbet edilen bir oyun olmuştur. Çevgân oyunu bir spor ve eğlence etkinliği olmakla birlikte, askerî eğitim için de önemli bir faaliyet idi. Orta Çağ’da Arap-İslâm dünyasında Emevî ve Abbâsî devirlerinde çevgân oyununun oynandığı bilinmektedir. Türk-İslâm dünyasında ise Tolunoğulları, Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Irak Selçukluları, Hârezmşahlar, Türkiye Selçukluları, Zengîler, Eyyûbîler, Delhi Türk Sultanlığı, Memlükler, Akkoyunlular ve Karakoyunlularda çevgân oyunu oynanmıştır. Türkiye Selçuklularında özellikle sultan merkezli devlet hayatında ve sultanın günlük yaşamında çevgân önemli bir yer işgal etmiştir. Çevgân oyunu, Türkiye Selçuklu sultanlarının içki ve eğlence meclisi tertip etmek, avlanmak ve seyrân etmekle birlikte, başlıca meşgalelerinden olmuştur. Sultan I. Gıyâseddîn Keyhusrev’den itibaren pek çok sultanın çevgân oynadığı anlaşılmaktadır. Nitekim Türkiye Selçuklu sultanlarından I. Gıyâseddîn Keyhusrev, II. Süleymânşah, I. İzzeddîn Keykâvus, I. Alâeddîn Keykubad, II. Gıyâseddîn Keyhusrev, III. Alâeddîn Keykubad ve II. Gıyâseddîn Mesûd’un çevgân oynadıkları tespit edilebilmektedir. Oyuna da adını veren çevgân adlı sopanın oyun dışında da kullanım yerleri olmuştur. Diğer yandan, çevgân, toplum hayatından sanata ve edebiyata kadar geniş bir çerçevede köklü ve mühim bir kültürel öge ve simge olması bakımından da dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, Orta Çağ İslâm ve Türk dünyasında çevgâna dair genel bir değerlendirme yapılarak, hususiyetle Türkiye Selçuklularında çevgân konusu Türkiye Selçuklu devlet hayatında ve sultanın günlük yaşamında çevgân, Türkiye Selçuklu toplum hayatında çevgân, Türkiye Selçuklu sanatında çevgân, Türkiye Selçuklu muhitinde kaleme alınan edebî-tasavvufî metinlerde ve methiyelerde çevgân başlıkları altında incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçukluları , çevgân , Orta Çağ , saray , eğlence , oyun

Chovgan in the Political, Social, Artistic, and Literary Context of the Seljuks of Turkiye

Öz

Chovgan is a game played by two teams of players on horseback in a field, hitting the ball with their sticks to pass it through the target. Chovgan was a game developed and popularized by the Turks and Iranians, especially in the Middle Ages, and was mostly popular in court circle. The game of chovgan was not only a sport and amusement activity, but also an important activity for military training. In the the Arab-Islamic and Turkish-Islamic world in the Middle Ages, the game of chovgan was played by the Umayyad, Abbāsid, Tūlūnids, Karakhānids, Ghaznavīds, Great Seljūks, Seljūks of Irāk, Khwārazm-shāhs, Seljūks of Türkiye, Zangids, Ayyubids, Dihlī Turkish Sultanate, Mamlūks, Ākkoyunlus and Karākoyunlus. In the Seljūks of Türkiye, especially in the state life around the sultān and in the daily life of the sultān, chovgan occupied an amusement place. It is understood that many sultāns from Sultān Gīāt al-Dīn Kaykhusraw I played game of chovgan. The sultāns of the Seljūks of Türkiye who are identified as having played game of chovgan are as follows: Gīāt al-Dīn Kaykhusraw I, Sulaymān-shāh II, Izz al-Dīn Kaykāūs I, Alā al-Dīn Kaykubād I, Gīāt al-Dīn Kaykhusraw II, Alā al-Dīn Kaykubād III, Gīāt al-Dīn Masūd II. The stick called chovgan, which gave its name to the game, was also used outside of the game as well. On the other hand, chovgan also attracts attention as a deep-rooted and important cultural element and symbol in a wide framework from social life to art and literature. In this study, a general evaluation of chovgan in the medieval Islamic and Turkish world is going to be made, and the subject of chovgan in the Seljūks of Türkiye is going to be examined under the headings chovgan in the state life of the Seljūks of Türkiye and the daily life of the sultān, chovgan in the social life of the Seljūks of Türkiye, chovgan in the art of the Seljūks of Türkiye, chovgan in the literary-sufic texts and eulogies written in the Seljūks of Türkiye circle.

Anahtar Kelimeler

Seljūks of Türkiye , chovgan , Middle Ages , court , amusement , game

Kaynakça

• Ahsan, M. M. (2012). Abbasiler döneminde sosyal hayat (Ev içinde ve açık havada oynanan oyunlar) (M. E. Şen, Çev.). Tarih Okulu, 12, 235-260.
• Aksarâyî. (1984). Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr (O. Turan, Nşr.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aksarâyî. (2000). Müsâmeretü’l-ahbâr ve müsâyeretü’l-ahyâr (M. Öztürk, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Altın, A. (2024). Türklerde çevgan oyunu ve İslam sanatına yansıması. H. Özkan & Z. Köşklü (Ed.), Hüseyin Yurttaş armağan kitabı (ss. 21-62). Fenomen Yayınları.
• Altınay, R. (2009). Satranç. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 36, ss. 178-181). TDV Yayınları.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu saray ve çinileri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ayan, N., & Özen, F. (2017). Tarihsel süreç içinde Selçuklular devrinde Halep kalesi. Turkish Studies, 21(1), 33-54.
• Bozer, R., & Çeken, M. (2016). Anadolu Selçuklu çağı mirası: Müze eserleri. C. 1.
• Bozkurt, N., & Kalfazade, S. (2000). İbrik. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 21, ss. 372-376). TDV Yayınları.
• Bundârî. (1999). Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra (Irak ve Horasan Selçukluları tarihi) (K. Burslan, Çev.). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çavuşoğlu, A. (2008). Çevgen/çöğen oyunu kültürü ve edebî, tasavvufî metinlerde yansıması. İSTEM, 11, 159-174.
• Çavuşoğlu, A. (2009). Edebi-tasavvufi metinlerde spor ve tasavvuf kültürü ilişkisine çevgen sporu zaviyesinden bir bakış. AKADEMİAR Akademik İslam Araştırmaları Dergisi, 6, 191-223.
• Çeken, M. (1999). Anadolu Selçuklu dönemi maden sanatı (Türkiye müze ve özel koleksiyonlarındaki örnekler) (Tez No. 81611) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Çetin, A. (2004). Selçuklu teşkilâtı’nın Memlûklere tesiri. Belleten, 68(251), 105-130.
• Çıplak, E. (2021). Memlûklerde la’bü’l-kürre “çevgân”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 4(2), 255-263.
• Çıplak, E. (2024). Memlûklerde eğitim ve tören alanları: Meydanlar. XIX. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler (C. 2, Türk-İslam Devletleri Tarihi, ss. 189-209). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Daş, M. (2021). Selçuklularda kullanılan Batılı bir unvan: Kondistabl. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 6, 126-132.
• Demirci, M. (2022). Selçuklular’da spor ve idman faaliyetleri. M. R. Akpınar (Ed.), İslâm’da dayanışma ve spor (ss. 225-235). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Eroğlu, M. (1963). Çevgân. İçinde MEB İslâm Ansiklopedisi (C. 3, ss. 388-389). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ersan, M. (2006). Türkiye Selçuklularında halkın eğlence hayatı. Tarih İncelemeleri Dergisi, 21(2), 77-92.
• Evhâdeddîn-i Kirmânî. (1999). Rubaîler (M. Kanar, Çev.). İnsan Yayınları.
• Eyduran, A. (2009. Türk kültürü ve edebiyatında çevgan oyunu. Erdem, 53, 83-114.
• Genç, R. (2002). Karahanlı devlet teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Göksu, E. (2009). Türk kültüründe silah. Ötüken Neşriyat.
• Göksu, E. (2010). Türkiye Selçuklularında ordu. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2016). Yunus Emre: Hayatı ve bütün şiirleri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Güven, Ö., & Ayan, D. (1996). Edebî metinlerde polo/çevgân. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Bülteni, 9(26-27), 64-78.
• Halıcı, F. (1993). Çevgân. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 8, ss. 294-295). TDV Yayınları.
• Hândmîr. (1333/1954). Târîh-i habîbü’s-siyer fî ahbâr-i efrâd-i beşer (C. 2). Ketâbhâne-yi Hayyâm.
• Hasan, H. İ. (1985). Siyasî-dinî-kültürel-sosyal İslâm tarihi (A. Aslan, H. Aktaş, İ. Yiğit, & S. Gümüş, Çev.; C. 4, 6). Kayıhan Yayınevi.
• Heyderî, S., & Derîkvendî, R. (1401/2022). Gûneşinâsî-yi tehlîlî-yi tefrîhât-ı seltenetî-yi Selcûkiyân-ı Îrân. Târîh-i Îrân, 2, 65-82.
• İbn Bîbî. (1956). el-Evâmirü’l-Alâiyye fî’l-umûri’l-Alâiyye (A. S. Erzi, Haz.; I. Tıpkıbasım). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbn Bîbî. (2014). el-Evâmirü’l-Alâiyye fî’l-umûri’l-Alâiyye (M. Öztürk, Çev.; II. Tercüme). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fî-târîh (İslâm tarihi) (A. Özaydın, Çev.; C. 10). Bahar Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1984). Harezmşahlar Devleti tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1992). Selçuklu tarihi. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kara, Ö. T., & Gün, M. (2014). Kutadgu Bilig ve Divânü Lügati’t-Türk’te oyunla ilgili kavramlar ve terimler. International Journal of Language Academy, 5, 49-67. http://dx.doi.org/10.18033/ijla.181
• Karakaş, Ş. (2024). İbn Vâsıl’ın Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâr-ı Benî Eyyûb adlı eserine göre Eyyûbîler döneminde ordu ve donanmaya ait terimler. S. Özbek (Ed.), Orta Çağ tarihinin kaynakları üzerine incelemeler (ss. 81-122). Berikan Yayınevi.
• Karçaalticaba, N. C. (2024). Türkiye Selçuklularında çevgan. Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, 7(2), 177-187.
• Kartal, A. (2023). Anadolu’da Farsça oluşturulmuş en eski rubailer mecmuası: Mecma’u’r-Rubâ’iyyât”. KÜLTÜRK: Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8, 47-84.
• Kâşgarlı Mahmud. (2006). Dîvânü lugâti’t-Türk (B. Atalay, Çev.; C. 1-3). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, S. (2006). I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah dönemi Selçuklu tarihi (1192-1211). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kevkâvus b. İskender. (2007). Kâbûsnâme (Mercimek Ahmed, Çev.; O. Ş. Gökyay, Haz.). Kabalcı Yayınevi.
• Koca, S. (2005). Selçuklular’da ordu ve askerî kültür. Berikan Yayınevi.
• Kortel, S. H. (2006). Delhi Türk Sultanlığı’nda teşkilat (1206-1414). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kortel, S. H. (2012). Tuğlukâbâd. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 41, ss. 332-333). TDV Yayınları.
• Köymen, M. A. (2020). Büyük Alâeddîn Keykubad ve zamanı (S. Koca & S. Tarifci, Yay. Haz.). Kronik Kitap.
• Kuşçu, A. D. (2013). Eyyûbî Devleti teşkilâtı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kütük, A. (2019). Ortaçağda müessif bir kaza: attan düşerek ölme/yaralanma vakası ve detayları. Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 43(1), 182-206.
• Massé, H. (1991). Cawgān. İçinde Encyclopaedia of Islam (C. 2, ss. 16-17).
• Masûme Ş. M., & Keyûmers M. (1398/2019). Teâbîr-i ârifâne ve âşikâne-yi gûy û çevgân der eşâr-ı fârsî”. Feslnâme-yi İlmî-Tehassî-yi Mutâleât-ı Zebân ve Edebiyât-ı Ginâyî-yi Gurûh-ı Zebân ve Edebiyât-ı Fârsî, 31, 33-44.
• Merçil, E. (2011). Selçuklular’da saraylar ve saray teşkilatı. Bilge Kültür Sanat.
• Metin, T. (2013). Türkiye Selçuklu şehirlerinde “meydan” kültürü. Tarih İncelemeleri Dergisi, 28(1), 209-222.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (1375/1996). Fîhi mâ fîh (H. Haydarhânî, Nşr.). İntişârât-i Senâyî.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (1390/2011). Kolliyât-ı Şems-i Tebrîzî (Dîvân-ı Kebîr). İntişârât-ı Peyâm-ı Adâlet.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2010). Mecâlis-i seba (Yedi meclis) (A. Gölpınarlı, Çev.). İnkılap Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2014). Fîhi mâ fîh (A. Gölpınarlı, Çev.). İnkılap Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2015a). Dîvân-ı kebîr (A. Gölpınarlı, Çev.; C. 1-7/2). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2015b). Mesnevî-i manevî (D. Örs & H. Kırlangıç, Çev.; C. 1; Tıpkıbasım, C. 2). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mîrhând. (2015). Ravzatu’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye) (E. Göksu, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Muizzî. (1362/1983). Dîvân (N. Heyyerî, Nşr.). Neşr-i Merzbân. Necmeddîn-i Dâye. (1312/1933). Mirsâdü’l-ibâd mine’l-mebde’ ile’l-meâd (H. el-Hüseynî en-Nîmetullâhî, Nşr.). Matbaa-yı Meclis.
• Nizâmülmülk. (1976). Siyerü’l-mülûk veya Siyâsetnâme (M. A. Köymen, Nşr.; C. 1: Farsça metin). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nizâmülmülk. (1999). Siyâsetnâme (M. A. Köymen, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nuhoğlu, G. (1995). Beyhaki tarihi’ne göre Gaznelilerde devlet teşkilâtı ve kültür (Tez No. 41848) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Özaydın, A. (1988). Abdülmelik b. Nûh b. Nasr. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, ss. 271-272). TDV Yayınları.
• Özbek, S. (2001). Türkiye Selçuklularında kültürel hayat (Mevlâna’nın Fîhi mâ fîh ve Mesnevî’sine göre). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 41-58.
• Özbek, S. (2019). Memlûklerde devlet ve saltanat I. Berikan Yayınevi.
• Özen, N. (2012). Türk kültür tarihinde spor ve Türklerin spora katkıları (Tez No. 389023) [Yüksek lisans tezi, Batman Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Râvendî. (1386/2007). Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr (M. İkbâl, Nşr.). İntişârât-i Esâtîr.
• Râvendî. (1999). Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr (Gönüllerin rahatı ve sevinç alâmeti) (A. Ateş, Çev.; C. 1-2). Türk Tarih Kurumu Basımevi. Reşîdeddîn Fazlullâh. (1999). Câmi‘ü’t-tevârih (A. Ateş, Nşr.; C. 2: Farsça metin). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Selçuk, B. (2016). Klasik Türk şiirinde renkli bir oyun: Çevgân. H. Kahya (Ed.), Proceedings Book: Bildiriler, 1. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi – İnsan ve Toplum Bilimleri (IBAD-2016) (ss. 1859-1873).
• Seyf-i Fergânî. (1364/1985). Dîvân (Z. Safâ, Nşr.). İntişârât-i Firdevsî. Sultan Veled. (2014). İbtidânâme (A. Gölpınarlı, Çev.). İnkılap Yayınları.
• Sultan Veled. (2016). Sultan Veled Divanı (V. Değirmençay, Çev.). Demavend Yayınları.
• Sultan Veled. (2023). Rebâbnâme (V. Değirmençay, Çev.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Süslü, Ö. (2021). Tasvirlere göre Anadolu Selçuklu kıyafetleri. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Şanverdi, Y. (2023). Emevî halifelerinin günlük hayatları. İKSAD Yayınevi.
• Şebânkâreî. (2021). Mecma’u’l-ensâb (Hânedanlar tarihi) (F. Unan, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tazegül, Ü. (2017). Farklı toplumlarda polo sporu. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(3), 2150-2161.
• Turan, O. (2013). Selçuklular zamanında Türkiye. Ötüken Neşriyat. Türkmen, M. (2009). Dünden bugüne Türk toplumlarında çevgen/çöğen/çevgan/polo oyununa genel bakış. Türk Dünyası Araştırmaları, 183, 479-492.
• Türktaş, M. (1999). Divânü Lugâti’t-Türk’te yer alan ve XI. yüzyılda Türkler arasında oynanan oyunlar. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, 61-65.
• Ulu Arif Çelebi. (2017). Dîvân (Ulu Arif Çelebi’nin Farsça divanı ve Türkçe çevirisi) (V. Değirmençay, Çev.). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Yelen, R. (2021). Siyaset ve sanat bağlamında İran’da bir Memlüklü arması ve çevgândar sopası renki. Sanat Tarihi Dergisi, 30(1), 205-229.
• Yetkin, Ş. (1988). Abbâsîler: Sanat. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, ss. 49-56). TDV Yayınları.
• Yıldırım, T. (2016). Abbasîler’de sportif faaliyetler ve eğlence kültürü. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26(2), 351-367.
• Yusuf Has Hâcib. (1974). Kutadgu Bilig (R. R. Arat, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Zeydan, C. (2015). İslam uygarlıkları tarihi (N. Gök, Çev.; C. 2). İletişim Yayınları.