Türkiye’de İletişim Çalışmaları Alanında Eleştirel Söylem Çözümlemeleri: Lisansüstü Tezler Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Sayı: 38, 455 - 476, 31.12.2021

Çağla Kubilay

https://doi.org/10.17829/turcom.934545

Öz

Eleştirel Söylem Çözümlemeleri (ESÇ), Türkiye’de iletişim çalışmaları alanında 1990’lardan bu yana
giderek yaygın bir uygulama alanı bulmaktadır. Öyle ki bu çalışmalar, üzerinde analiz yapılabilecek
boyuta ulaşmıştır. Bu çalışmanın temel amacı, 1990-2020 yılları arasında ESÇ’nin uygulandığı yüksek
lisans ve doktora tezlerinin genel özelliklerini ve eğilimlerini ortaya koymak ve bu sayede gelecekte
alanda yapılacak çalışmaların yönelimlerinin belirlenmesine katkı sağlamaktır. Bu doğrultuda YÖK Tez
Tarama Merkezi’nden erişilen 486 tez; yıl, üniversite, anabilim dalı, konu, benimsenen ESÇ yaklaşımı,
dil, medya türü vb. parametreler etrafında incelenmiştir. Otuz yıllık dönemin incelendiği bir literatür
değerlendirmesi olan bu çalışmanın temel bulgularından biri, tezlerin en çok Marmara, İstanbul, Ankara,
Gazi ve Selçuk Üniversiteleri’nde ve ağırlıklı olarak Gazetecilik Anabilim Dalı’nda hazırlandığıdır.
Çoğunlukla gazete haberlerinin incelendiği tezlerde, en sık tercih edilen yaklaşım ise Teun Adrianus van
Dijk’ın yaklaşımıdır. Araştırmacıların, iletişim çalışmaları alanındaki tezlerinde Norman Fairclough ve
Ruth Wodak’ın yaklaşımlarına fazla ilgi göstermediği de bu çalışmanın bir başka önemli bulgusu olarak
ortaya çıkmıştır. Çalışmadan elde edilen bulgular bir arada değerlendirildiğinde, ESÇ tezlerinde görülen
niceliksel artışa ve incelenen konularda gözlemlenen çeşitliliğe rağmen medya türleri, söylem tipleri,
medya ölçeği ve benimsenen yaklaşım açısından eşitsiz bir gelişimin olduğu anlaşılmaktadır. Lisansüstü
iletişim çalışmalarının gelecekteki yönelimlerine katkı sağlamayı amaçlayan bu çalışma, Türkiye’deki ESÇ
literatürünün gelişip zenginleşmesi ve güncel tartışmaları yakalayabilmesi için saptanan bu kör noktaların
dikkate alınmasını önermektedir.

Anahtar Kelimeler

Eleştirel söylem çözümlemeleri,, iletişim çalışmaları,, lisansüstü tez,, literatür değerlendirme,, van Dijk

Critical Discourse Analysis in the Field of Communication Studies in Turkey: A Review on Postgraduate Theses

Öz

Critical Discourse Analysis (CDA) has become increasingly widespread in the field of communication
studies since the 1990s in Turkey. These studies have reached a size that can be analyzed. The aim of the study
is to reveal the common features and tendencies in MA and doctoral theses in which CDA was applied
between 1990-2020 and thus contribute to future studies in the field. 486 theses were accessed through the Council of Higher Education official website and examined in the context of the year, university, department,
research topic, CDA approach, language, media type, etc. One of the main findings of the study, which
is a literature review covering a thirty-year period, is that the theses are mostly completed in Marmara,
Istanbul, Ankara, Gazi and Selcuk Universities and mainly in the Department of Journalism. In theses,
where newspaper articles are mostly examined, the most preferred approach is that of Teun Adrianus van
Dijk. Another important finding of the study is that the approaches of Norman Fairclough and Ruth Wodak
are not very popular with postgraduate researchers in the field of communication studies. The overall
findings of the research demonstrate that despite the increase in the number of theses and the diversity
in the subjects examined, there is an unequal distribution in CDA theses in terms of media type, media
scale, discourse type and CDA approach. This study, which aims to contribute to the future directions of
postgraduate communication studies, suggests that these blind spots should be taken into account in order
to develop and enrich CDA literature in Turkey.

Anahtar Kelimeler

critical discourse analysis, communication studies, literature review, postgraduate thesis, van Dijk

Kaynakça

• Atabek, Ü., & Atabek, G. Ş. (2019). Türkiye’de gazetecilik literatürü: 1992-2018 yılları arasında yayımlanmış makaleler üzerine bir inceleme. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 31, 710-732.
• Blommaert, J. & Bulcaen, C. (2000). Critical discourse analysis. Annual Review of Anthropology, 29(1), 447-466.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006), Söylemden ideolojiye: Eleştirel söylem çözümlemesi. In A. Kocaman (Ed.), Dilbilim temel kavramlar, sorunlar, tartışmalar (ss. 101-113). Ankara: Dil Derneği.
• Carpentier, N., & De Cleen, B. (2007). Bringing discourse theory into media studies: The applicability of discourse theoretical analysis (DTA) for the study of media practises and discourses. Journal of Language and Politics, 6(2): 265–293.
• Çelebi, A. (1990). Söylem çözümlemesi: Gazetelerin haber oluşturma ve gündem belirleme işlevlerine eleştirel bir yaklaşım. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dağtaş, B. (1992). Structure of foreign news in Turkish popular and opinion papers (Application of discourse analysis methodology on the basis of news portrayal of ‘Malta summit’). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Durna, T. & Kubilay, Ç. (2010). Söylem kuramları ve eleştirel söylem çözümlemeleri. In T. Durna (Ed.), Medyadan söylemler (ss. 47-81). İstanbul: Libra.
• Dursun, Ç. (2004). Türkiye’de haber ve habercilik çalışmalarının genel bir değerlendirmesi: 1980-2003. In Ç. Dursun (Ed.), Haber hakikat ve iktidar ilişkisi (ss. 89-147). Ankara: Elips.
• Ertan-Keskin, Z. (1997). Siyasal yolsuzluklar ve basın: Türk basınında yolsuzluk haberlerinin temsili üzerine söylem çözümlemesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ertan-Keskin, Z. (2004). Türkiye’de haber incelemelerinde van Dijk yöntemi. In Ç. Dursun (Ed.), Haber hakikat ve iktidar ilişkisi (ss. 391-405). Ankara: Elips.
• Fairclough, N. (1995). Critical discourse analysis: The critical study of language. London: Longman.
• Fairclough, N., & Wodak, R. (1997). Critical discourse analysis. In T. A. van Dijk (Ed.), Discourse as social interaction (ss. 258-284). London: SAGE.
• Fowler, R., Hodge, B., Kress, G., & Trew, T. (1979). Language and control. London: Routledge & Kegan Paul.
• Gürtaş, A. (1994). Haber metinlerinin söylemsel analizi üzerine bir çalışma: Haberin tarafsızlığı açısından Türk basınında temizlik işçileri grevi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnal, A. (1992). An analysis of Turkish daily press: Event selection, text construction and news production. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnal, A. (1996). Haberi okumak. İstanbul: Temuçin.
• Jankowski N. W., & Wester, F. (1991). The qualitative tradition in social science inquiry: Contributions to mass communication research. In K. B. Jensen & N. W. Jankowski (Ed.), A handbook of qualitative methodologies for mass communication research (ss. 44-74). London: Routledge.
• Jensen, K. B. (1991). Introduction: The qualitative turn. In K. B. Jensen & N. W. Jankowski (Ed.), A handbook of qualitative methodologies for mass communication research (ss. 1-15). London: Routledge.
• Martínez-Guillem, S., & Toula, C. M. (2018). Critical discourse studies and/in communication: Theories, methodologies, and pedagogies at the intersections. Review of Communication, 18(3), 140-157.
• Özer, Ö. (1997). Krizin engellenmesi ve haber söylemi: Türkiye’deki İranlı muhaliflere yönelik siyasal şiddet haberleri (1985-1996). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özer, Ö. (2018). Gökyüzüne çığlık: Öncülerden eleştirel söylem yaklaşımları ve özgün çözümlemeler. Konya: Literatürk.
• Palacı, H. (1998). Yazılı basında memur eylemleri egemen söylemin yeniden inşaası üzerine bir örnek olay çalışması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pelivan, M. (2019). Gazete haberlerini konu alan yüksek lisans tezlerine dair bibliyometrik bir analiz. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(4), 119-148.
• Phelan, S. (2018). Critical discourse analysis and media studies. In J. Flowerdew & J. E. Richardson (Ed.), The Routledge handbook of critical discourse studies (ss. 285-297). London: Routledge.
• Phillips, L., & Jorgensen, M. W. (2002). Discourse analysis as theory and method. London: SAGE.
• Punkasirikul, P. (2018). Multimodal critical discourse analysis: Basic concepts, approaches, applications, and reflections on analyzing Thai language texts. KKU International Journal of Humanities and Social Sciences, 8(1), 31-59.
• Ramanathan, R., & Hoon, T. B. (2015). Application of critical discourse analysis in media discourse studies. 3L:The Southeast Asian Journal of English Language Studies, 21(2): 57-68.
• Threadgold, T. (2003). Cultural studies, critical theory and critical discourse analysis: Histories, remembering and futures. Linguistik Online, 14(2). 5-37.
• Tokgöz, O. (2003). Türkiye’de iletişim eğitimi: Elli yıllık bir geçmişin değerlendirilmesi. Kültür ve İletişim, 6(2), 7-32.
• Tracy, K., Martinez-Guillem, S., Robles, J. S., & Casteline, K. E. (2011). Critical discourse analysis and (U.S.) communication scholarship recovering old connections, envisioning new ones. Annals of the International Communication Association, 35(1), 241-286.
• Ülkü, G. (1992). A Textual analysis of news in the Turkish press. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• van Dijk, T. A. (1985). Introduction: Discourse analysis in (mass) communication research. In T. A. van Dijk (Ed.), Discourse and communication: New approaches to the analysis of mass media discourse and communication (ss. 1-10). de Gruyter.
• van Dijk, T. A. (1991). Media contents: The interdisciplinary study of news as discourse. In K. B. Jensen & N. W.Jankowski (Ed.), A handbook of qualitative methodologies for mass communication research (ss. 108- 119). London: Routledge.
• van Dijk, T. A. (2001a). Multidisciplinary CDA: A plea for diversity. In R. Wodak & M. Meyer (Ed.), Methods of critical discourse analysis (ss. 95-120). London: SAGE.
• van Dijk, T. A. (2001b). Critical discourse analysis. In D. Schiffrin, D. Tannen & H. E. Hamilton (Ed.), The Handbook of discourse analysis (ss. 352-371). Oxford: Blackwell Publishers.
• van Dijk, T. A. (2008). Discourse and power. New York: Palgrave.
• van Dijk, T. A. (2009). Critical discourse studies: A sociocognitive approach. In R. Wodak & M. Meyer (Ed.), Methods of critical discourse analysis (2. Baskı) (ss. 62-85). London: SAGE.
• van Dijk, T. A. (2015). Critical discourse analysis. In D. Tannen, H. E. Hamilton & D. Schiffrin (Ed.), The handbook of discourse analysis (2. Baskı) (ss. 466-485). John Wiley&Sons.
• Wodak, R. (2002). Aspects of critical discourse analysis. Zeitschrift für Angewandte Linguistik, 36(10), 5-31.
• Wodak, R. (2011). Critical linguistics and critical discourse analysis. In J. Zienkowski & J. Verschueren (Ed.), Discursive pragmatics (ss. 50-70). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Wodak, R. (2013). Critical discourse analysis: Challenges and perspectives. In R. Wodak (Ed.), Critical discourse analysis: Concepts, history, theory (Vol. 1) ( ss. xıx-xxliii). SAGE.
• Wodak, R., & Busch, B. (2004). Approaches to media texts. In J. H. Downing (Ed.), The SAGE handbook of media studies (ss. 105-122). London: SAGE.
• Wodak, R., & Meyer, M. (2015). Critical discourse analysis: History, agenda, theory and methodology. In R. Wodak & M. Meyer (Ed.), Methods of critical discourse analysis (3. Baskı) (ss.1-22). London: SAGE.