Timurlu Devleti’nde Malî Denetleme: Emir Timur ve Şahruh Zamanı

Yıl 2024, , 141 - 158, 01.07.2024

Fatih Bostancı

https://doi.org/10.5281/zenodo.11577400

Öz

XIV. ve XV. yüzyılın Ortaçağı’nda Türkistan’dan Azerbaycan coğrafyasına kadar olan bölgelere hâkim olan Timurlu Devleti’nin iktisadî yapısını konu alan bu çalışmada söz konusu devletin malî denetimi hakkında bilgi verilecektir. Devletin kurucusu Emir Timur, otuz yılı aşkın hâkimiyet döneminin büyük çoğunluğunu seferlerle geçirmiş askerî bir liderdir. Emir Timur, devlet teşekkülünü tamamladıktan sonra ülkesinin siyasî, kültürel, sosyal ve ekonomik eksikliklerini tamamlaya çalışmakla birlikte bu alanlardaki aksaklıkları gidermek adına önemli teşebbüsler atmıştır. Emir Timur’un bu teşebbüslerinden biri iktisadî alanlardan biri olan malî denetimleri gerçekleştirmektir. Devlet içerisinde malî kayıtların teftişi çoğu zaman vezirler tarafından yapılırdı. Ancak birtakım müşkül durumlar meydana geldiğinde hükümdar bizzat olaya müdahil olurdu. Esasen özellikle maliye vezirlerinin karıştıkları skandallar çoğu zaman hüsranla sonuçlanmıştır. Emir Timur, halk üzerine yüklenen kanunî ve gayrı kanunî fazla vergileri, maliye defterlerini ve yolsuzlukları kaldırmak üzere bu denetimleri sık sık yapardı.
Emir Timur’un oğlu Şahruh Bahadır da babası gibi uzun bir süre tahtta oturmuştu. Şahruh zamanında Timurlu Devleti’nin bütün coğrafyasında siyasî ve askerî hâkimiyet hedeflenmişti. Nitekim bu zamanda askerî seferlerin çok yaşanmamasıyla birlikte sahip olunan coğrafyaları elinde tutmak ve Timurlu Devleti’nin hâkimiyet, siyaset, kültür ve ekonomik yapısını buralarda sağlamlaştırmak politikasına gidilmiştir. Herhalde Timurlu Devleti’nde malî denetimlerin yoğun yaşandığı dönem Şahruh zamanı olmuştur. Bu minvalde Timurlu Devleti’nin malî denetimi Timur ve Şahruh zamanı dikkate alınarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Timurlu Devleti, Timur, Şahruh, maliye, malî denetim.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Financial Control in the Timurid State: The Times of Timur and Shahrukh

Öz

This study, which focuses on the economic structure of the Timurid State, which dominated the regions from Turkestan to Azerbaijan in the Middle Ages of the XIVth and XVth centuries, will provide information about the financial control of the state in question. Emir Timur, the founder of the state, was a military leader who spent most of his more than thirty years of rule on campaigns. After completing the formation of the state, Emir Timur tried to complete the political, cultural, social and economic deficiencies of his country and made important attempts to overcome the shortcomings in these areas. One of these attempts of Emir Timur was to carry out financial audits in one of the economic fields. Most of the time, the inspection of financial records within the state was carried out by the viziers. However, when certain difficult situations arose, the sovereign himself would intervene. In fact, scandals, especially those involving the viziers of finance, often ended in disappointment. Amir Timur frequently carried out these inspections in order to remove the legal and illegal excess taxes, fiscal books and corruption that were imposed on the people.
Amir Timur’s son Shahrukh Bahadir, like his father, sat on the throne for a long time. During the reign of Shahrukh, political and military domination was aimed in the whole geography of the Timurid State. As a matter of fact, since there were not many military expeditions at this time, the policy was to hold the geographies and to consolidate the sovereignty, politics, culture and economic structure of the Timurid State in these geographies. Probably, the period of intensive financial controls in the Timurid State was the time of Shahrukh. In this respect, the financial control of the Timurid State will be analyzed by considering the Timurid and Shahrukh periods.

Anahtar Kelimeler

Timurid State, Timur, Shahrukh, finance, financial control.

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Abdullah b. Lütfullah Hafız-ı Ebrû, Coğrafya-i Hafız-ı Ebrû, C. III, tash. Sadık Seccadî, İntişarat-ı Miras-ı Mektûb, Tahran 1375.
• Abdullah b. Lütfullah Hafız-ı Ebrû, Zübdetü’t-Tevârîh, C. I-IV, tah. Hac Seyyid Cevadî, neşr., Vezaret-i Ferheng û İrşad-ı İslamî, Tahran 1376.
• AKA, İsmail, Şahruh ve Zamanı, TTK Yayınları, Ankara 1994.
• AKBIYIK, Hayrunnisa Alan, “Timurlularda Vezîrlik Müessesesi”, XIV. Türk Tarih Kongresi, c. I, Ankara 2005, ss. 97-106.
• ALAN, Hayrunnisa, “Muizzü’l-Ensâb’ın Timurlu Teşkilat Tarihi Bakımından Değeri”, Belleten, C. LXXXVIII/282, Ağustos 2014, ss. 527-548.
• ALAN, Hayrunnisa, “Timurlularda Hükümdar ve Ailesi”, Tarih Boyunca Saray, Hayatı ve Teşkilatı –Bildiriler-, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, “Globus” Dünya Basımevi, İstanbul 2006, s. 63-77.
• Âllame Şemseddin Muhammed b. Mahmud Âmulî, Nefaîsu’l-Fünun fî Âraisu’l-Ûyun, C. I, tah. Mirza Ebu’l-Hasan Şî’ranî, neşr., İntişarat-ı İslamiyye, Tahran 1381.
• AUBİN, Jean, Deux Sayyids de Bem au XV Siecle Contribution a l’historie de l’Iran Timouride, Akademie der Wissenschaften und der Literatur in Mainz, Mainz 1956.
• BAYAR, Doğan, “Mali Denetim Nedir”, Maliye Dergisi, 155, Temmuz-Aralık 2008, ss. 1-10.
• BOSTANCI, Fatih, “Seyfeddin Hacı b. Nizam-ı Ukaylî’nin Asaru’l-Vüzera Adlı Eserinde Timurlu Devleti Vezirleri”, Farsça ve Arapça Kaynaklarda Türk ve Moğol Devleti Tarihi I (İlhanlılar, Timurlular, Ak-Koyunlular ve Kara-Koyunlular), ed. Fatih Bostancı, Efeakademi Yayınları, İstanbul 2023, ss. 96-128.
• Ca’ferî b. Muhammed el-Hüseynî, Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk), çev. İsmail Aka, TTK Yay. Ankara 2011.
• DAVİDOVİÇ, E. A., “Materialy Dlya Kharakteristiki Denezhnoy Reformy Ulugbeka”, İz istori epokhi Ulugbeka, A. K. Arendes, Akademia Nayuk Uz-SSR, Taşkent 1965, ss. 274-299.
• DAVİDOVİÇ, E. A., Istoriya denezhnogo obrasheniya srednevekovoy Sredney Azii, Akademiya Nauk CCCR, Moskva 1983.
• Devletşah, Şair Tezkireleri, çev. Necati Lugal, Pinhan Yayınları, İstanbul 2011.
• Fasih Ahmed b. Celaleddin Muhammed Havafî, Mecmu’l-Fasihî, C. III, tah. Mahmud Ferruh, neşr. Kitabfroşi-i Bastan-ı Meşhed, Tus-Meşhed 1339.
• Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn Hüseyn-i Hvândmîr, Düsturu’l-Vüzerâ, tash. Seyyid Nefisî, İntişarat-ı İkbâl, Tahran.
• Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn Hüseyn-i Hvândmîr, Târîh-i Habîbu’s-Siyer fi Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, C. I-IV, nşr. Celâleddin Humâyî, İntişârât-ı Hayyam, Tahran 1333.
• Kemaleddîn Âbdulrezzak Semerkandî, Matlau’s-Sâdeyn ve Mecmâu’l-Bahreyn, C. I-I, II-II, tash. Abdulhüseyn Nevâî, neşr., Müessese-i Mütalaât ve Tahkikat-ı Ferhengî, Tahran 1372.
• MANZ, Beatrice Forbes, Timurlenk Bozkırların Son Göçebe Fatihi, çev. Zuhal Bilgin, Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
• MANZ, Beatrice Forbes, Timurlu İran’ında İktidar, Siyaset ve Din, çev. Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013.
• Mu’îneddîn Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’înî (İskender Anonimi), çev. Ahmet Özturhan-Ahmet Korkma-Fatih Bostancı, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2023.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhvând, Tarih-i Ravzatu‘s-Safa fi Sîreti‘l-Enbiyâ ve‘l-Mülûk ve‘l-Hulefâ, c. V-VI, nşr. Cemşid Kiyanfer, İntişârât-ı Esatir, Tahran 1385.
• Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, çev. Necati Lugal, TTK Yay. Ankara 1987.
• Seyfeddin Hacı b. Nizam-ı Ukaylî, Asaru’l-Vüzera, tah. Mir Celaleddin Hüseynî Urmevî, neşr. İntişarat-ı İtlaât, Tahran 1364.
• ŞAHİN, Mustafa, “Baylekân’ın İmarı ve Bu Sırada Şîrâz’da Meydana Gelen Yolsuzluğun Cezalandırılması”, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 9/22, 2018, ss. 443-456.
• ŞAHİN, Mustafa, “Mîrzâ Şahruh’un Eşleri Gevherşad Ağa ve Mülket Ağa’nın Siyasî ve Sosyal Hayattaki Rolleri”, SBArD, IX/21, Diyarbakır 2013, ss. 93-104.
• ŞAHİN, Mustafa, “Ortaçağ’da Bir Yolsuzluk Soruşturması Örneği”, XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri, C. II, 2014, ss. 439-456.
• Şerefüddin Ali Yezdi, Emîr Timur (Zafernâme), Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• Tacü’s-Selmâni, Tarihnâme, çev. İsmail Aka, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• TOMBULOĞLU, Tuba, “Timurlu Devleti’nde Yapılan İttifak Evlilikleri”, Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 4, (2), 2020, ss. 322-334.
• YAĞLI, Ali Rıza, Timurlu Devleti’nde Vezîrler ve Vezîrlik Kurumu, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2014.
• YÜKSEL, Musa Şamil, Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, TTK Yayınları, Ankara 2009.