The Mother Tongue in Halil Rıza Ulutürk’s Poems

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 184 - 202, 30.06.2025

Ali Erol , Emine Sonsuz

https://doi.org/10.71138/turkav.1681787

Öz

Halil Rıza Uluturk is a distinguished literary figure who conveyed Azerbaijan’s ideals of independence through his poetry of high artistic value. He has been described by his contemporaries and the Azerbaijani Turks as the “Poet of Independence” and the “Poet of the Homeland.” All of Uluturk’s aesthetically refined poems, written in pure Azerbaijani Turkish, are recognized as some of the most prominent examples of political lyricism. The patriotic fervor present in his poetry symbolizes the courage and belief needed by the Azerbaijani Turks in their quest for national independence. The ideal of freedom, particularly reflected in his collection “Devam Edir 37” is expressed through passionate language and literary discipline, incorporating the lofty aspirations of Azerbaijani independence. The politically charged lyricism in his poems is enriched with metaphorical expressions and elements of simile. Uluturk’s poetry reflects the full phonetic, aesthetic, and grammatical maturity of the Azerbaijani Turkish language. Uluturk believed that the primary duty of a poet is to protect and glorify the mother tongue. He consistently emphasized that safeguarding the native language is as important as defending the homeland.
This study analyzes the poems of Uluturk in detail—who introduced innovation to Azerbaijani poetry—through their rhythm, intonation, elements of harmony, communicative emphasis, highly artistic expressions, and rich vocabulary, all of which reflect the unique stylistic qualities of his work. Through his poetry of great artistic merit, Uluturk not only demonstrated the phonetic and aesthetic power of the Azerbaijani language, but also adopted a firm and national stance in preserving Azerbaijani Turkish, despite the Soviet Union’s imposed literary norms and language policies. His poems—written in pure Azerbaijani Turkish and accepted as some of the finest examples of political lyricism—not only guided the Azerbaijani Turks during their struggle for independence, but also assumed the crucial role of defending the primary element of national sovereignty.

Anahtar Kelimeler

Halil Rza Ulutürk , Azerbaijan Poetry , Azerbaijani Turkish

Halil Rıza Ulutürk ve Şiirlerinde Ana Dili

Öz

Halil Rıza Ulutürk, sanat değeri yüksek şiirleri ile Azerbaycan’ın bağımsızlık ideallerini kaleme almış, emsalleri ve Azerbaycan Türkleri tarafından “İstiklâl Şairi”, “Vatan Şairi” gibi ünvanlarla anılmış değerli bir şahsiyettir. Ulutürk’ün duru Azerbaycan Türkçesi ile yazdığı şiirleri, edebiyat tarihçileri tarafından siyasi lirizmin en değerli örnekleri olarak kabul edilmiştir. Ulutürk’ün şiirlerinde var olan hamaset duygusu Azerbaycan Türklerinin millî bağımsızlığa dair ihtiyaç duydukları cesaret ve inancı temsil etmiştir. Çünkü Ulutürk; şairliğin en asli görevinin ana dilini korumak ve yüceltmek olduğuna inanmış, her fırsatta ana dilini korumak ile ana vatanı korumanın aynı değeri haiz olduğunu ifade etmiştir. Bu çalışmada Halil Rıza Ulutürk’ün Azerbaycan Türkçesine olan sevgisini ifade ettiği şiirleri incelenmiş ve bu şiirlerde yer alan ahenk unsurları, iletişim vurguları ve onun sanat anlayışına karakteristik bir değer kazandıran orijinal söylemleri ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır.
Ulutürk, ana dili sevgisini ifade ettiği şiirlerinde Azerbaycan Türkçesini millî bir kimlik ve direniş unsuru olarak karakterize etmiş, duru bir Azerbaycan Türkçesi ile yazmayı bilinçli bir şekilde tercih etmiştir. Halil Rıza Ulutürk, Sovyetlerin güdümlü edebî anlayışına ve dil politikalarına başkaldırarak Azerbaycan Türkçesini korumak için millî ve kararlı bir duruş ortaya koymuştur. Ulutürk; Azerbaycan Türkçesine bağlılığını ifade ettiği şiirlerinde Azerbaycan Türkçesinin zengin ve köklü bir dil olduğunu ifade etmiş ve ana dili Azerbaycan Türkçesini yüceltmiştir. Bu anlamda Ulutürk’ün şiirleri; Azerbaycan Türklerinin bağımsızlıklarını kazanmaları sürecinde istikamet belirlemiş, millî bağımsızlığın ilk ve en önemli unsuru olarak ana dili koruma görevini üstlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halil Rza , Azerbaycan Şiiri , Azerbaycan Türkçesi

Kaynakça

• Akpınar, Yavuz, Azerbaycan Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1994.
• Axundlu, Yavuz, İstiqlal Şairleri, Elm Neşriyat, Bakı 1998.
• Asker, Mahire, Halil Rıza Ulutürk’ün Hayatı ve Şiirleri Üzerine Bir İnceleme, Karabük Üniversitesi (Yayımlanmamış doktora tezi), Karabük 2021.
• Aslan, Betül, Azerbaycan, C.5, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 1996, ss. 47-75.
• Bayramov, Kurban, “Xəlil Rza Ulutürk’ün Mübariz Poeziyası”, OxuMeni İçtimai ve Siyasi Qazet, 07.10.2012. http://www.oxumeni.az/news/culture/12310.html, Erişim Tarihi: 22.2.2022.
• Dilek, İbrahim, “Türk Dünyası Edebiyatında Repressiya”, S.48, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara 2019, ss. 27-82.
• Erenoğlu, Dilek, Azerbaycan Şairi Halil Rıza Ulutürk ve Men Şergem Adlı Eseri, Ege Üniversitesi (yayımlanmamış doktora tezi), İzmir 2005.
• Erol, Ali, “Halil Rıza Ulutürk’ün Şiirinde Armonik Yapı”, Turkish StudiesLanguage,C.19(1),https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.70908,ss. 145-157.
• Əsgərli, Əlizadə, Milli İdeal Mücahidi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Adına Ədəbiyyat İnstitutu, Elm Neşriyat, Bakı 2005.
• Əsgərli, Əlizadə, Xəlil Rza Ulutürk’ün Poetikası, Aspoliqraf Yayınevi, Bakü 2012.
• Fazıl, Garaoğlu, “Tarihe İz Bırakanlar: Halil Rıza Ulutürk”, Bakü Haberleri,2017,s.1,http://anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/oktyabr/559117.htm, Erişim Tarihi: 25.01.2022. Heyet, Cevat, “Azerbaycan’ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin Teşekkülü”, C.1, Modern Türklük Araştırma Dergisi, ss. 7-19.
• Karaca, Ahmet, “Çarlık ve Bolşevik Rusya Döneminde Türk-Müslüman Kurultayları’nın Bolşevik Devrimine Etkisi”, C.11, Avrasya İncelemeleri Dergisi, İstanbul 2022, ss. 75-87.
• Qasımova, Ziyafet Firuze, “Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’da Dil Meselelerinin Tartışmaları (Türk Dili, Azerbaycan Dili Vb.)”, Homeros, C. 2, 2019, ss. 39-54.
• Kərimova, Həqiqət, Xəlil Rza Ulutürk’ün Fəlsəfi Görüşləri, Gençlik Yayınevi, Bakı 2002.
• Mahmudova, Narmin, “A Legend Of Azerbaıjanı Poetry, Vısıons Of Azerbaijan”, http://www.visions.az/en/news/984/40ea5404 , Erişim Tarihi: 25.01.2022.
• Mehmetov, İsmail, Türk Kafkasya’sında Siyasi ve Etnik Yapı-Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2009.
• Nerimanoğlu, Kâmil Veli , Köçerli, Firidun Bey, “Türk Dünyasında Devlet Dili Politikası (Azerbaycan Türkçesi Örneği)” C.1, 2015, Aydın Türklük Bilgisi, ss.71-85.
• Paksoy, İrfan, “Âzadlık Şairi Halil Rıza Ve Şehit Oğlu Tebriz. Dibace.Net”, https://www.dibace.net/irfan-paksoy/azadlik-sairi-halil-riza-sehit-oglu-tebriz/ , Erişim Tarihi: 06.03.2025.
• Rehimova, Sevgi, “Bir Sevgi Tarixçəsi-Xəlil Rıza. ATV Show”, https://www.youtube.com/watch?v=eATv_GbDkHA, Erişim Tarihi: 25.01.2022.
• Ulutürk, Xəlil Rza, Marallar Da Duz Yəyərmiş, Ed. Firengiz Ulutürk, Bəşik Nəşriyatı, Bakı 2009.
• Ulutürk, Xelil Rza, Seçilmiş Əsərləri I, İki Cilddə, Haz: Firengiz Ulutürk, Şərq-Qərb Yayınevi, Bakı 2005.
• Ulutürk, Xelil Rza, Seçilmiş Əsərləri, II, İki Cilddə, Editör:Firengiz Ulutürk, Bakı 2005, Şərq-Qərb. Vəliyeva, Medine, Lalə Şirinova ve Gülbahar Misirova. Xəlil Rza Ulutürk, Azerbaycan Mili Kitabxanası, Bakı, 2017. Yıldırım, “İrfan Murat, Halil Senin Sağlığına!”,Sayı:21 Kardaş Edebiyatlar Üç aylık Edebi Dergi, Erzurum 1999, ss. 28-33.
• Xəlil Rza Ulutürk (1932-1994), İçinde: Görkəmli Aazərbaycanlılar, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Prezident Kitabxanası http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl6.pdf, Erişim Tarihi: 21.07.2021.