HİLAFET MAKAMININ MEŞRUİYETİNİN SORGULANMASI: TEPKİLER-DESTEKLER

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 3, 51 - 100, 29.12.2022

İsmet Türkmen

Öz

Fransız inkılabının mahsulü olan cumhuriyet fikri ve bu doğrultuda, Türkiye’de Osmanlı Devleti’nin yıkılışıyla birlikte kurulan yeni devletin
modernleşme sürecinde önemli bir dönüm noktasını teşkil etmiş olan halifelik makamının ilgası, son dönemde farklı disiplin alanlarında araştırmalara konu
olmuştur. Son dönem sosyal bilimler sahasında hazırlanmakta olan hilafet konusunu merkeze alan çalışmaların yoğunluğu dikkat çekmekle birlikte, bu
doğrultudaki çalışmaların büyük çoğunluğunun ortak noktası meseleye bütüncül yaklaşmalarıdır. Diğer bir ifade ile bu türden çalışmalar özelinde
hilafetin dinî boyutları ve geçmişi ayrıntılı olarak ele alınmakta, kurumun İslamiyet içindeki yeri, uluslararası ilişkilerdeki önemi vb. gibi konular
üzerinde durulmaktadır. Hilafetin ilga edilmesi, başta bu kurumun dinî özelliği ve tarihsel rolü olmak üzere çeşitli nedenler yüzünden çok tartışılmış
ve bugün de tartışılmaya devam edilmektedir. Bu doğrultuda hilafetin ilga edilmesini karara bağlayan Meclis özelinde yapılan tartışmalarda, TBMM’nin ilk adalet bakanlarından olan
Seyyid Bey gibi aydınların halifelik makamından çok hükûmetin ve Meclisin önemli olduğunu vurgulamaları ilgaya giden yolun, hukuki altyapısını oluşturmuştur. Bu tartışmalar dâhilinde Ziya Gökalp’e göre, saltanattan soyutlanmış bir hilafet kurumu oluşturulmalıdır ve hilafet kurumu iç siyasete karışmamalı; yasama, yargı ve yürütme alanına müdahale etmemelidir. Tartışmalara farklı bir boyut kazandıran Ali Abdurrâzık, dinin siyaset sahası ile ilgili herhangi bir hükmünün bulunmadığını, hilafet kurumunun, Müslümanların tarihî bir tecrübi birikimi olduğunu belirtmiş ve bu kuruma ihtiyaç olmadığını dile getirmiştir. Anlaşılacağı üzere, hilafetin ilgasını isteyen ve destekleyen ulema ve mutasavvıflardan pek çok kimsenin siyaseten değil, inanarak hilafetin ilgasını müdafaa ettiklerini söyleyebiliriz. Çalışmanın hazırlanması sırasında Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı vesikalarından, TBMM arşiv kayıtlarından, dönemin süreli yayınlarından, telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hilafet, Mustafa Kemal Atatürk, Seyyid Bey, Ziya Gökalp, Ali Abdurrâzık, Hoca İsmail Şükrü

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (BCA), Tarih: 19.11.1922, Fon Kodu: 51.0.0.0, Yer No: 13.113.62.; BCA, Tarih: 15.9.1923, F.K.: 030.10, Y.N.: 202.381.4.; BCA, Tarih: 11.10.1923, F.K.: 030.10, Y.N.: 202.381.8.; BCA, Tarih: 6.3.1924, F.K.: 51.0.0.0, Y.N.: 2.12.7.
• Düstur, 3. Tertip, V, s.668.
• TBMM, Gizli Celse Zabıtları, Devre: 1, Cilt: 1, (8 Şubat 1921); Devre: 1, Cilt: I, (24 Nisan 1920); Devre I, Cilt 3, (13 Ekim 1336); Devre I, Cilt 1, (3 Temmuz 1336); Devre: 1, Cilt: 1, (25.9.1920);
• TBMM, Zabıt Ceridesi, D.: 1, C.: 1, (9.5.1336); Devre I, C.7, (1. 3. 1337); Devre: 1, Cilt: 5; Devre: 1, Cilt: 5, (18.11.1338); Devre: 2, Cilt: 5, (12 Şubat 1340); Devre 2, Cilt. 6, (20 Şubat 1340; Devre: 2, Cilt: 6, (25 Şubat 1340); Devre: 2, Cilt: 6, (27 Şubat 1340); Devre:2, Cilt: 7, (3 Mart 1340); Devre:2, Cilt: 7, (3 Mart 1340).
• Hâkimiyet-i Milliye, 18 Mart 1336/1920.; 17 Mayıs 1336/1920; 17 Şubat 1340.
• Abdurrahman Kevâkibî, Ümmü’l-Kura, Beyrut, 1982.
• Abdusselam Yasin, Hilafet ve Saltanat, (Çev. Muhammed Ateş), Divan Kitabevi, Ankara 2012.
• Ahmad, Feroz. (Jul. 1973). “The Role of Ali Fuat Cebesoy in the Turkish Revolution”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 4, No. 3, 199-212.
• Akgün, Seçil Kara. (2006) Halifeliğin Kaldırılması ve Lâiklik (1924-1928), 2. Baskı, İstanbu: Temel Yay.
• Akkor, Mahmut. (2012). “Dinî Bir Müessesenin Sonu: Hilafet’in İlgası”, History Studies, S. 4, 365-384.
• Akşin, Sina. (1987). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul.
• Ali Abdurrâzık. (1346/1927). İslâmiyyet ve Hükümet (trc. Ömer Rıza Doğrul), Kitabhâne-i Sevdâ, İstanbul.
• Atatürk, Mustafa Kemal. (2005). Nutuk 1919-1927, (Yay. Haz.: Zeynep Korkmaz), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Atatürk, Mustafa Kemal. (1991). Nutuk, Vesikalar, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı. (1973). Atatürk, Yetişmesi, Kişiliği, Devrimleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Buzpınar, Ş. Tufan (2004), “Osmanlı Hilafeti Meselesi: Bir Literatür Değerlendirmesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Türk Siyaset Tarihi Tanzimat’tan Günümüze Sayısı, C. 2, S. 1, 34-56.
• Buzpınar, Tufan. (2016). Hilafet ve Saltanat: II. Addülhamid Döneminde Halifelik ve Araplar, İstanbul: Alfa Yay.
• Cebesoy, Ali Fuat. (1953). Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul.
• CHP Grup Toplantısı Tutanakları (1923-1924), Yay. Haz. Yücel DemirelOsman Zeki Konur, İstanbul 2002.
• Çolak, Mustafa. (2017). “Halifelik Üzerinde İngiliz-Alman Rekabeti ve II. Abdülhamid”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ankara: TBMM Basımevi.
• Erdem, Sami, (1995). Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Teorik Tartışmalar ve Adliye Vekili Seyyid Bey’in Katkısı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, BÜSBE., İstanbul.
• Eroğlu, Hamza. (1974). Türk Devrim Tarihi, 4. Baskı, Türk Devrim Kurumu Atatürk ve Devrimlerini Araştırma Kurulu Yay.: 3, Ankara.
• Goloğlu, Mahmut. (2012). Halifelik (Ne İdi? Nasıl Alındı? Niçin Kaldırıldı?), 2. Baskı, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Gökalp, Ziya. (1339). “Hilâfetin Vazifeleri”, Hilâfet ve Millî Hâkimiyet, Ankara, 3-90.
• Gün, Fahrettin. (2001). Sebilürreşad Dergisi Ekseninde çok Partili Hayata Geçerken İslâmcılara Göre Din-Siyaset ve Laiklik, İstanbul: Beyan Yay.
• Hoca Şükrü. (1339). Hilafet-i İslâmiyye ve Büyük Millet Meclisi, Ankara.
• İslamoğlu, Mustafa. (1993). İslâmî Hareket Anadolu/III, İstanbul: Denge Yayınevi.
• Jaeschke, Gotthard. (1971). Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, Ankara.
• Köse, Hızır Murat. (2014/2). “Hulefa-yi Râşidin Döneminden Emevilere Geçişin Siyasî Anlamı: Hilafet-Mülk Tartışması”, Divân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C. 19, S 37: 53-83.
• MAYER, Thomas. (Jul., 1982). “Egypt and the General Islamic Conference of Jerusalem in 1931”, Middle Eastern Studies, Vol. 18, No. 3: 311- 322.
• Muhammed Selim (1989). Fi’n-Nizâmi’s-Siyâsî li’d-Devleti’l-İslâmiyye, Kahire.
• Mustafa Sabri Efendi. (1992). Hilâfet ve Kemalizm (Hilâfet-i Muazzâma-i İslâmiye), (Yayına Haz.: Sadık Albayrak), 2. Baskı, İstanbul.
• Öztoprak, İzzet. (1989). Türk ve Batı Kamuoyunda Milli Mücadele, Ankara: TTK Yay.
• Öztürk, Kâzım. (1993). Türk Parlamento Tarihi TBMM İkinci Dönem 1923- 1927, Cilt 1, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Satan, Ali. (2008). Halifeliğin Kaldırılması, İstanbul: Gökkubbe Yay.
• Seyyid Bey. (1339). Hilâfet ve Hâkimiyyet-i Milliyye, Yayın Yeri?.
• Seyyid Bey. (1924). Hilâfetin Mahiyet-i Şer’iyyesi, Ankara.
• Sonyel, Sâlahi R. (2008). Mustafa Kemal (Atatürk) ve Kurtuluş Savaşı, Cilt. 1-3, Ankara: TTK Yay.
• Tiryaki, Fatih. (2015). “Modern Mısır Düşüncesinde Hilafet Tartışmaları”, Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, Y:1, S.1: 56-76.
• Tunçay, Mete. (1989). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), İstanbul.
• Türker, Hasan. (2002). Türk Devrimi ve Basın 1922-1923, İzmir: Dokuz Eylül Yay.
• Yıldırım, Ramazan. (2004). 20. Yüzyıl İslâm Dünyasında Hilafet Tartışmaları, Ankara.
• Yücesoy, Hayrettin. (2017/1). “Allah’ın Halifesi ve Dünyanın Kadısı: Bir Dünya İmparatorluğu Olarak Hilafet”, Dîvân, C. 12, S. 22: 88-92.