Büyük Kaçgunluk Sonrası Dönemde Şah Sultan Vakıf Arazilerinde Eşkıyalık Olaylarına Bakış

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 50 - 63

Bahar Kocabaş Alparslan Demir

Öz

Osmanlı Devleti, reayanın can ve mal güvenliğini sağlamak sorumluluğuna sahipti. Devletin idaresinde topluluklar, dirlik ve düzen içinde yaşatılmalıdır ve bu dirlik düzen adaletle sağlanmalıdır. Ancak insanlar gibi doğup çeşitli süreçler yaşayıp ölen devletlerin hayatında zorlu ve buhranlı dönemler yaşanmıştır. Bu buhranlı dönemleri suiistimal etmek için her zaman asiler ve eşkıyalar ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti için de durum farklı değildi. Devlet, kuruluşundan yıkılışına kadar, vatandaşlarının asayiş ve huzurunu korumak amacıyla eşkıyalık faaliyetlerine karşı mücadele etmiştir. Özellikle 16. yüzyılın son yarısında başlayan ve devam eden iktisadi ve sosyal huzursuzluklar eşkıyalık hareketleri adı altında ele alınmıştır. 16. yüzyıl sonrası dönemde de bu neviden huzursuzlukların yaşanmaya devam ettiği bilinmektedir. Eşkıyalık faaliyetlerinin şekli, altında yatan sebepler coğrafyaya ve zamana göre değişiklik göstermiştir. Toplumun her katmanına ve kurumlara sirayet eden bu problemlerin arka planını görmek ve süreci takip etmek arşiv vesikaları ile mümkün olmaktadır. Şah Sultan’ın vakıf arazilerinde yaşanan gerilimi izlemeyi amaçlayan bu çalışmada vakıf akâr, hayrât, tamir, keşif, görevli vb. hususlarla ilgili yazılan çeşitli türlerdeki kayıtların bir araya getirildiği Evâmir Defterleri temel kaynak olmuştur. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinden alınan Evâmir Defterlerine ek olarak Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivlerinden ulaşılan çeşitli kaynaklardan da istifade edilmiştir. Evâmir Defterleri 38 defterden oluşmakta ve M. 1697-1899 yıllarını kapsamaktadır. Çalışma, Şah Sultan’ın vakıf arazileri üzerinde 18. yüzyılda yaşanan eşkıyalık olayları ile sınırlandırılmıştır. Eşkıyalığın boyutları, vakıf arazisine etkileri ve devletin toplumsal düzeni sağlama çabaları ve eşkıyalıkla mücadelesi anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eşkıya, Vakıf, Dimetoka, Şah Sultan Vakıfları, Evamir Defterleri

Kaynakça

• a. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (COA.):
• - Mühimme Defterleri (A. {DVNS.MHM.d.): 29, 109, 112, 117, 120, 131.
• - Evkaf Vakfiye (Ev. VKF.): 09.
• b. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA):
• - Defter-i Kuyûdât-ı Evâmir-i Âlîşân: D.364/ G. 120, 330/50, 332/123, 334/4.
• Akdağ, Mustafa, “Celali İsyanlarının Başlaması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.4, S.1, Ankara 1945, s. 23-50.
• Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Celali İsyanları, Cem Yayınevi, İstanbul 1995. Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi, S. 2, 1942, s. 279-386.
• Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (çev. Zeynep Altok), Yurt yayınları, İstanbul 2011.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2010.
• Çam, Mevlüt, İbrahim Turhan, Rıdvan Enes Akçatepe, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Rehberi, VGM Yayınları, Ankara 2020.
• Dimitrov, Stefan, Önder Kocatürk, “15 ve 16. Yüzyılları Boyunca Dimetoka’daki Kentsel Nüfusun Demografik Özellikleri”, Dünden Bugüne Batı Tarkya Uluslararası Sempozyumu, Türk Ocakları, İstanbul 2016, s. 34-41.
• Eren, Fikret, “Osmanlı Dönemi Vakıfları”. V. Vakıf Haftası, Restorasyon ve Vakıfların Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri (7-13 Aralık 1987), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1987, s. 194-201.
• Devellioğlu, Ferit, Lügat, Aydın Kitapevi, Ankara 2012.
• Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul 2019, s. 475-479.
• Hobsbawm, Eric J., Haydutlar, (Çev. Fatma Taşkent), Logos Yayınevi, İstanbul 1990.
• İlgürel, Müctema, “Eşkıya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1995, s. 466-469.
• İnalcık, Halil, “Şikâyet Hakkı: ‘Arz-i Hâl ve ‘Arz-i Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları 7-8, İstanbul 1988, s. 33-54.
• Kayaoğlu, İsmet, “Selçuklu Vakıflarına Genel Bir Bakış”. II. Vakıf Haftası (3-9 Aralık 1984) (Konuşmalar ve Tebliğler), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1895, s. 22-15.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Mühimme Defterlerindeki Muamele Kayıdları Üzerine”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, İstanbul 1988, s. 95-112.
• Ortaylı, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Turhan Kitabevi, Ankara 1994.
• Öz, Mehmet, “Modernleşme-Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri”, ed. Osman Köse, Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık Ve Terör, Kültür Yay. No:12, İstanbul 2017, s. 11-19.
• Özcan, Selim, “XVIII. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağında Eşkıyalık Hareketleri”, ed. Osman Köse, Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör, Samsun 2009, İlkadım Belediyesi Kültür Yay. No:12, s. 83-92.
• Yıldız, Murat, “15-19. Yüzyıllarda Edirne’de Asayişi Sağlayan Bir Kurum: Edirne Bostancı Ocağı”, History Studies, C.3, S.3, 2011,s. 383-394.
• Yiğit, İlker, Esra Oruç, “Osmanlı Anadolu’sunda Eşkıyalık ve Mekân (1565-1566): 5 Numaralı Mühimme Defteri Üzerinden Bir Değerlendirme”, Ege Coğrafya Dergisi, S. 29, İzmir 2020, s. 29-43.