Hindûşâh-I Nahcevânî’ye Göre Geç Orta Çağ’da Askerî Bir Görevli: Ordu Bukavulu

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 161 - 173, 01.07.2024

Ahmet Korkmaz

https://doi.org/10.5281/zenodo.11439826

Öz

Bazı genel değerlendirmelerin varlığına rağmen, Moğollar ve ardıllarında bukavulun görevi ve işlevi tatmin edici şekilde açıklanmamıştır. Bukavullar, Cengiz Han döneminde saray görevlileri olarak hizmet etmişlerdir. Zamanla askerî bir hüviyet kazanmışlardır. Bu makale, Moğol uluslarından olan İlhanlılar ve halefleri Celayırlılar devrinde İran’da ordu bukavullarının vazifeleri ve bu göreve atanmanın önkoşullarının neler olduğunu açıklamaya çalışmaktır. Odak noktası, Muhammed b. Hindûşâh-ı Nahcevânî’nin 1366 yılında tamamlanan Dustûru’l-Kâtib fî T’ayîni’l-Merâtib (Rütbelerin Tayininde Kâtibin Kullanacağı Kılavuz) adlı eserinde kaydettiği üç atama yarlığı örneğidir. Hindûşâh-ı Nahcevânî, son İlhanlı hükümdarı Ebu Said (1316-1335) zamanında, üst düzey bürokratların isteği üzerine eserini kaleme almaya başlamıştır. Ancak işlerinin yoğunluğu nedeniyle bu işi kısa sürede tamamlayamamıştır. Eserin son şekli Celayırlı hükümdarı Şeyh Üveys (1356-1377) dönemine rastlamaktadır. Adı geçen müellif, eserini 6 Nisan 1336 tarihinde Tebriz’de tamamlamış ve Celayırlı hükümdarı Şeyh Üveys’e ithaf etmiştir. Eserde XIV. yüzyılda İran’da sosyal hayat, kurumların kökeni ve işleyişi, unvan örnekleri ile kalıpları, vergiler, toprak sistemi başta olmak üzere birçok konu hakkında başka kaynaklarda yer almayan bilgiler bulunmaktadır. Bu çalışmada Hindûşâh-ı Nahcevânî’nin hayatı ve eseri hakkında kısaca bilgi verildikten sonra, araştırmacıların bukavul ıstılahının kökeni ve anlamıyla ilgili bilgiler özet olarak aktarılmıştır. Ardından Ortaçağ’da ordu bukavulunun görevi açıklanmaya çalışılmıştır. Daha sonra Dustûru’l-Kâtib’te yer alan ordu bukavuluna dair üç yarlık örneğinin tercümesi verilerek değerlendirilmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Moğollar, Celayırlılar, Dustûru'l-Kâtib, Bukavul

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

A Military Personnel in the Late Middle Ages According to Hindūshāh al-Nakhchiwānī: Army Bukavulu

Öz

Despite the existence of some general considerations, the role and function of the bukawul among the Mongols and their successors has not been satisfactorily explained. Bukawuls served as court officials during the reign of Genghis Khan. In time, they acquired a military identity. This article is an attempt to explain the duties of the army bukawul in Iran during the reign of the Ilkhanids, a Mongol nation, and their successors, the Jalayirids, and what were the prerequisites for appointment to this post. The focus is on three examples of appointment orders recorded by Muhammad b. Hindūshāh al-Nakhchiwānī in his Dastūr al-kātib fī t’ayīn al-marātib (A Guide for the Scribe in the Determination of Ranks), completed in 1366s. Hindūshāh al-Nakhchiwānī began writing his work during the reign of the last Ilkhanid ruler Abu Said (1316-1335) at the request of high-ranking bureaucrats. However, he could not complete this work in a short time due to his busy schedule. The final form of the work dates to the reign of the Jalayirid ruler Sheikh Uways (1356-1377). The author completed his work on April 6, 1336 in Tabriz and dedicated it to Sheikh Uways, the ruler of Jalayirids. The work contains information about social life in Iran in the XIVth century, the origin and functioning of institutions, examples of titles and patterns, taxes, the land system, and many other topics not found in other sources. In this study, after giving brief information about Hindūshāh al-Nakhchiwānī’s life and work, the information about the origin and meaning of the term bukawul is summarized. Then, the role of the army bukawul in the Middle Ages is explained. Afterwards, the translation of three examples of yarlıks about the army bukawulu in Dastūr al-kātib is given and evaluations are made.

Anahtar Kelimeler

Mongols, Jalayirids, Dastūr al-kātib, Bukawul

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Abdullah b. Fazlullah-ı Şirazî, Tahrirî Dîğer ez Tecziyetü’l-Emsâr ve Tezciyetü’l-A‘sâr, haz. Ahmed Hâtemî, Neşr-i ‘İlim, Tahran 1401 h.ş.
• Abdullah b. Fazlullah-ı Şirazî, Tecziyetü’l-Emsâr ve Tezciyetü’l-A‘sâr, meşhur be Târîh-i Vassâf, C. I-II, neşr. Ahmed Hâtemî, Neşr-i ‘İlim, Tahran 1401 h.ş.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013. BEYÂNÎ, Şîrîn, Târîh-i âl-i Celayır, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahra 1381 h.ş.
• DEHHODA, Ali Ekber, Lügat-nâme-i Dehhoda, C. 15, yay. Muhammed Mu’in ve Seyyîd Ca’fer Şehîdî, Müessese-yi İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran 1377 h.ş.
• DOERFER, Gerhard, Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, C. II, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1965.
• Ebi’l-Abbas Ahmed el-Kalkaşandî, Subhü’l-A’şa fî Sınâati’l-Înşâ, C. 4, Darü’l-Kütübü’s-Sultaniyye, Kahire 1919.
• Ebu Bekr-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• El-‘ÂNÎ, Nuri Abdülhamid, el-Irak fi’l-Ahdi’l-Celâirî, Darü’ş-Şuuni’s-Sekafiyyeti’l-Âmme, Bağdad 1986.
• EMÎN, Şemîs Şerik, Ferheng-i Istılahât-ı Dîvân-ı Devrân-ı Moğol, Edeb-i Hüner-i Îrân, Tahran 1357 h.ş.
• ENVERÎ, Hasan, Istılahât-ı Dîvân-ı devre-yi Gaznevî û Selçukî, Kitabhâne-yi Zuhûrî, Tahran 1355 h.ş.
• ERDOĞAN, Coşkun, “Hârezmşahlar Devleti Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Vesâilü’r-Resâ’il ve Delâ’ilü’l-Fezâ’il ve Nûreddin Münşî”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14/1, Mart 2024, ss. 399-413.
• GÜRBÜZ, Meryem, “Hârezmşahlar (1097-1231) Devleti Evrak Numuneleri Üzerine Bir İnceleme (Dini Vurgu)”, International Social Sciences Studies Journal, 6/55, 2020, ss. 365-373.
• Hâfız-ı Ebrû, Zeyl-i Câmi’ü’t-Tevârîh-i Reşîdî, neşr. Hanbaba Beyânî, Çaphane-yi ‘İlmi, Tahran 1317 h.ş. İbn Fazlullah el-Ömerî, et-Ta’rif bi’l-Mustalahi’ş-Şerif, tahk. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1988.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, C. 4, çev. Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• MİRAFTAB, Mahmud, Dastūr al-kātib fī ta’yin al-marātib (Mohammad ebn Moulānā Hendušāh Nahgawānī), Edition und Darstellung, Universität Göttingen (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Göttingen 1956.
• Muhammed b. Hindûşâh Nahcevânî, Düstûru’l-Kâtib fî T’ayîni’l-Merâtib, C. I-II, neşr. Abdülkerim Alioğlu Alizade, Ferhengistân-ı ‘Ulûm-ı Cumhûri-yi Şûra-yı Sosyâlîsti-yi Azerbâycân, Moskova 1964-1971-1976.
• NASIRABADI, Gülseren Azar, “Hârezmşâhlar Dönemi Münşeat Mecmualarından et-tevessül ile’t-Teressül ve Devletin Siyasi Münasebetleri Açısından Önemi”, History Studies, 13/1, Şubat 2021, ss. 33-49.
• ÖRS, Derya, “Vatvât, Reşîdüddîn”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul 2012, ss. 573-574.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2006.
• Reşîdüddin Fazlullah, Câmi’u’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan ve Ahmad Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Reşîdüddîn Fazlullah Hemedânî, Câmi’u’t-Tevârîh (Târîh-i Mübârek-i Gâzânî), C. I-IV, neşr. Muhammed Ruşen ve Mustafa Musevî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1394 h.ş.
• RYBATZKI, Volker, Die Personennamen und Titel der Mıttelmongolıschen Dokumente: Eine lexikalische Untersuchung, Publications of the Institute for Asian and African Studies, Helsinki 2006.
• SAJADİEH, Javad, Organisation und Administration unter den Mongolen in Īrān: nach dem Dastūr al-kātib fī taʿjīn al-marātib des Muhammad b. Hindūšah, Universität Wien (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Wien 1958.
• SUBTELNY, Maria Eva, Timurids in Transition Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran, Brill, Leiden-Boston 2007.
• Şems-i Münşî Muhammed b. Hindûşâh Nahcevânî, Düstûru’l-Kâtib fî T’ayîni’l-Merâtib, C. I-II, neşr, Ali Ekber Ahmedî Dârânî, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1395 h.ş.
• UYAR, Mustafa, İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• UYAR, Mustafa, Ortaçağ Türk-Moğol ve İran Tarihi Çalışmaları, Efe Akademi Yayınları, İstanbul 2024.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• VÁSÁRY, István, “Mongol or Turkic? Notes on Bükevül, a Military and Court Official of the Turco-Mongolian Polities”, The Early Mongols, Language, Culture and History, Studies in Honor of Igor de Rachewiltz on the Occasion of His 80th Birthday, ed. V. Rybatzki et al, Indiana University 2009, ss. 195-207.
• YILMAZ, Bülent, Celayirliler Kabile Devlet, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002.