On the -(y)An Suffixed Mode in Oghuz Dialects

Yıl 2024, , 137 - 147, 29.06.2024

Talip Doğan

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1506778

Öz

In South Azerbaijani, Khorasan and Kashkay Turkish, modal is formed with participle suffix -(y)An. In these dialect areas, the negative of the mood formed with participles with -(y)An is in the form of “-(y)An deyil + pronoun-originated person suffix”. The existence of the word “deyil” here is the result of being an Oghuz. In other words, the “-(y)An deyil” structure is the equivalent of the “-GAn emes + pronoun-based personal suffix” structure in the Chagatay dialects.
In the dialects in question, the suffix -(y)An is only used in participles with the suffix -DXK. The suffix -(y)An (with the function of suffix -DXK) is not used in the verb noun. Verb nouns are made with the suffix -mAG in South Azerbaijani dialects, -mAG and -DXK suffixes in Kashkay Turkish dialects, and -mAG in Khorasan Turkish dialects. These verb noun suffixes have also been the determinant of the negative structures seen in the “verb noun + yoḳ ‘absent’” sequence. In South Azerbaijan Turkish dialects “-mAG + possessive suffix + yoḫ”; In Kashkay Turkish dialects “-mAG + possessive suffix + yoḫ” and “-DXK + possessive suffix + yoḫ”; “-mAG + possessive suffix + yoḫ” sequences have developed in Khorasan Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Contemporary Turkish Dialects, Oghuz Dialects, Contacts Between Dialects, -(y)An suffix

OĞUZ LEHÇELERİNDEKİ -(y)An EKLİ KİPE DAİR

Öz

Güney Azerbaycan, Horasan ve Kaşkay Türkçesi ağızlarında -(y)An ekli sıfat-fiillerle kip kurulmuştur. Bu lehçe alanlarında -(y)An ekli sıfat-fiillerle kurulan kipin olumsuzu, “-(y)An deyil + zamir kökenli şahıs eki” biçimindedir. Burada “deyil” kelimesinin varlığı, Oğuz sahasına dâhil olmanın sonucudur. Bir diğer anlatımla “-(y)An deyil” yapısı, Çağatay sahası lehçelerindeki “-GAn emes + zamir kökenli şahıs eki” yapısının eş değeridir.
Bahsi geçen lehçelerde -(y)An eki, -DXK eki işleviyle yalnızca sıfat-fiillerde söz konusudur. -(y)An eki, (-DXK eki işlevli) fiil isminde kullanılmamaktadır. Fiil isimleri, Güney Azerbaycan ağızlarında -mAG ekiyle, Kaşkay Türkçesi ağızlarında -mAG ve -DXK ekleriyle, Horasan Türkçesi ağızlarında ise -mAG ekiyle yapılmaktadır. Bu fiil ismi ekleri, “fiil ismi + yoḳ ‘yok’” dizilişinde görülen olumsuz yapıların da belirleyicisi olmuştur. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında “-mAG + iyelik eki + yoḫ”; Kaşkay Türkçesi ağızlarında “-mAG + iyelik eki + yoḫ” ve “-DXK + iyelik eki + yoḫ”; Horasan Türkçesi ağızlarında “-mAG + iyelik eki + yoḫ” dizilişleri gelişmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk Lehçeleri, Oğuz Lehçeleri, Lehçeler Arası İlişkiler, -(y)An eki

Kaynakça

• Atıcı, A. (2018). Lalecin Türkçesi. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Çam, A. (2023). Şahseven Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Doğan, T. (2017). Horasan Türkçesi metinleri. İreyimiŋ Sézleri (Yüreğimin Sözleri). Giriş-notlar-metin-aktarma-dizinler. Konya: Palet Yayınları.
• Doğan, T. (2019). Horasan Türkçesinin Deregez Ağzına Ait Bir Metin: Ellahekber’e Selām. SEFAD, (41), 157-192.
• Doğan, T. (2020a). Urmiye ağzı. Ses ve biçim bilgisi (Güney Azerbaycan). Ankara: TDK Yayınları.
• Doğan, T. (2020b). Kaşkay Türkçesi üzerine bir inceleme. Evezullah Seferi Keşkollu Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-inceleme-metin-aktarma-dizin. Konya: NEÜ Yayınları.
• Doğan, T. (2023). Orta İran (Merkezi ve Kum eyaletleri) Türklerinden halk bilimi metinleri (Giriş-inceleme-El Bilimi Dergisi metinleri-aktarma-dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2003a). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (O. F. Sertkaya, haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2003b). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, çev.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of old Turkic. Leiden, Boston: Brill.
• Ergin, M. (1991). Dede Korkut Kitabı II. İndeks-gramer. Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Ankara: TDK Yayınları.
• Güvenç, L. (2014). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesinde fiil. (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Karini, J. (2009). Erdebil ili ağızları. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -fiil-basit çekim (2006). Ankara: TDK Yayınları. (= KTLG-F)
• Rezaei, M. (2015). İran-Zencan bölgesi, Kaydar ve yöresi ağızları. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Rezaei Amaleh, M. (2023). Kaşkayı Türkçesi ağızları (Giriş-inceleme-metin-sözlük). (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Öztürk, R. (2016). Özbekçe el kitabı. Konya: Palet Yayınları.
• Yaghoobi, V. (2011). Bir Kaşkay Türk şiiri antolojisi: Kaşkai Şiiri ya Asar-i Şu‘ara-yı Kaşkai. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.