Sü ve Sü İle Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnceleme

Yıl 2006, Sayı: 12, 104 - 133, 01.06.2006

Süer Eker

Öz

Bu çalışmada, tarihî Türk askerî terminolojisinin en sık kullanılan terimlerinden biri olan sü ~ sǖ ‛asker, ordu vb.’ ve sü ile yapılan terimler ele alınmaktadır. Bu amaçla tarihî askerî metinlerin askerî bilimlerle yorumuna ilişkin bir örnek bölümden sonra, sü’nün en iyi bilinen karşılıkları olan ‛ordu’ ve ‛asker’ kavramlarına değinilmiş, ardından sü’den türetilen sözcükler ve sü ile oluşturulan öbekler Türk dil bilimi ve askerî bilimler açısından değerlendirilmiştir. Eski Türkçe, DLT ve KB’den derlenen malzeme ile sınırlandırılan çalışmada, tespit edilen terimler alfabe sırasına göre listelenmiştir. Terimlerin belirlenmesi, okunması ve anlamlandırılmasında Arat 1988, 1991 , Berta 2004 , Atalay 1985, 1986 , Clauson 1972 , Dankoff&Kelly 1985 III , Nadelyayev 1969 ve Tekin’in 1968, 1988, 2004 çalışmalarından temel kaynaklar olarak yararlanılmış, ancak özellikle örneklerin askerî bilimler açısından yorumlanması dolayısıyla, zaman zaman kısmen farklı yorumlamalara da yer verilmiştir. Okuyuş farklılıklarında Clauson, Dankoff&Kelly, Tekin veya Berta’nın seçimi esas alınmıştır. Askerî terimlerle ilgili açıklama ve tanımlarda Genelkurmay Başkanlığı kaynaklarından yararlanılmıştır

Anahtar Kelimeler

tarihî terim, askerî terim, sü, çeri, er, Eski Türkçe, Kutađgu Bilig, Divanü lügâti’t-Türk

Inter-disciplinary Examination of “sü” with which Military Terms Produced

Öz

In this study, we examine the military term sü ~ sǖ ‘soldier, troops; army’ one the most frequently used terms of the Turkic military terminology, and other terms produced from this term. With this aim on mind, following a section in which an example of how historical military texts are interpreted by military science is given, the terms ‘army’ and ‘soldier, troops’, the best known equivalents of the term sü are touched upon, and the words and phrases derived out of the term sü are evaluated from the perspectives of Turkish linguistics and military sciences. In the study limiting its scope to the material collected from Old Turkic, Kutaδgu Bilig and Dîvân Lugât at-Turk, identified terms are listed in alphabetical order. The studies of Arat 1988, 1991 , Berta 2004 , Atalay 1985, 1986 Clauson 1972 Dankoff&Kelly 1985 III , Nadeyyayev 1969 and Tekin 1968, 1988, 2004 are used as reference materials in the identification, reading and the terms, but since the examples are evaluated also from the perspective of the military sciences, differing views are also cited. As for the reading differences, the preferences of Clauson, Dankoff &Kelly, Tekin and Berta are adopted. With regard to the explanation and definitions of military terms, we benefited from sources from the Turkish General Staff

Anahtar Kelimeler

historical military term, military term, sü, çerig, er, Old Turkic, Kutaδgu Bilig, Dîvân Lugât at-Turk

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti, (1991), Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• …………….., (1987), “Eski Türk Hukuk Vesikaları” Makaleler, Cilt I, Arat: 506-572.
• …………….., (1986), Eski Türk Şiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• …………….., (1988),Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig II (Çeviri), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,.
• ARSAL, Sadri Maksudi, (1947), Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası,.
• BERTA, Árpád, (2004), Szavaimat jól halljátok… A Türk és Ujgur rovásírásos emlekék kritikai kiadása, Jatepress, Szeged.
• …………….., (2002), Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları, (Çeviren: N. Demir, E. Yılmaz), Ankara: Grafiker Yayınları,.
• …………….., (1994), “Die Verteilung der militärischen Termini in den Runeninschriften”, Acta Orientalia, Tomus XLCII (1-2).
• ATALAY, Besim, (Çev.), (1985 1986), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, II, III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• …………….., (Çev.), (1986), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks” IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BATTAL, Aptullah, (1988), İbnü-Mühennâ Lûgati, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,.
• CLAUSON, G., (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, Oxford.
• DANKOFF, R. and J. Kelly, (1985), Mahmud Al Kašgarī Compendium of the Turkic Dialects III, Cambridge
• DONUK, Abdülkadir, (1988), Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• DOERFER, G., (1963–1975), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I– IV. Wiesbaden.
• ECKMANN, János, (1976), Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation, Akadémiai Kiadó, Budapest.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican, (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla, Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınlar.
• ERDAL, Marcel, (2004), Hdo A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden, Boston.
• …………….., (1991), Old Turkic Word Formation I, II, Wiesbaden.
• GABAİN, A. von, (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• …………….., (1931), Analytischer Index zu den Fünf Ersten Stücken der Türkischen Turfan-Texte, Verlag der Akademie der Wissenschaften in Kommision bei Walter De Gruyter U.Co., Berlin.
• Genelkurmay Başkanlığı, (1979), Müşterek Askeri Terimler Sözlüğü (Taslak), İstanbul: Harp Akademileri Basımevi,.
• Harp Akademileri Komutanlığı, (1971), Askeri Terimler Sözlüğü, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi,.
• HOUTSMA, M. Th., (1894), Ein türkische-arabisches Glossar , E. J. Brill, Leiden.
• KAFESOĞLU, İbrahim, (1977), Türk Millî Kültürü, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• MALOV, Sergey Yetmoviç, (1957), Yazık Jeltıx Uygurov, İzdatel’stvo Akademii Nauk Kazaxskoy SSR, Alma-Ata.
• MENGES, Karl H., (1968), The Turkic Languages and Peoples, ◌ּ Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• NADELYAYEV, V. M., D. M. Nasilov vd., (1969), Drevnetyurkskiy Slovaŕ, İzdateĺstvo «Nauka», Leningrad.
• ORKUN, Hüseyin Namık, (1987), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• RÄSÄNEN, Martti, (1969) Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Lexica Societatis Fenno-Ugricae, Helsinki.
• TEKİN, Talat, (2004a), Makaleler II (Yayıma Hazırlayanlar: E. Yılmaz, N. Demir), Ankara: Öncü Kitap.
• …………….., (2004b), Irk Bitig, (Editör: E. Yılmaz, N. Demir), Ankara: Öncü Kitap.
• …………….., (2003), Orhon Türkçesi Grameri.
• …………….., (1993), Hunların Dili, Ankara: Doruk Yayınları.
• …………….., (1988), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• …………….., (1969), A Grammar of Orkhon Turkic.
• TOPARLI, Recep, M. S. Çögenli, N. H. Yanık, (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, (1993), Derleme Sözlüğü, C IX, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Webster’s Third New International Dictionary, (1993), Springfield, Merriam-Webster Inc., Massacusetts.