Prof. Dr. Hasan Eren’in Türkçenin Sözvarlığı Üzerine Yaptığı Çalışmalarda Etimolojik Prensipler

Yıl 2009, Sayı: 18, 194 - 209, 01.06.2009

Paşa Yavuzarslan

Öz

Türk dilinin sözvarlığı üzerine yaptığı bilimsel çalışma ve etimolojik denemelerle, Türkiye ve Dünya Türkolojisine adını duyuran Prof.Dr. Hasan Eren, hem Türklük bilimine hem de Macar dilbilimine çok büyük katkıları olmuştur. Macaristan’da Budapeşte Üniversitesi Türkoloji bölümünü bitiren H. Eren, öğrencilik yıllarında Türk dilinin sözvarlığında yer alan sözcükler üzerine etimolojik denemeler yapmaya başlamıştır. Doktora öğrenimini Macaristan’da tamamladıktan sonra Türkiye’ye dönen Hasan Eren, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinde Türk Dili ve Edebiyatı, Hungaroloji ve Rus Dili ve Edebiyatı Bölümlerinde ders vermiştir. Bilimsel çalışmalarının büyük bir bölümünü, Atatürk’ün kurduğu Türk Dil Kurumu’nda gerçekleştirmiş ve Türkçe Sözlük’ün hemen hemen bütün baskılarında çalışmıştır. Hasan Eren’in bilimsel çalışmalarının konusunu, Türk dilinin sözvarlığında yer alan sözcükler oluşturmuştur. Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki pek çok sözcüğün bilimsel etimolojisini yapmış, Türk dilinin sözcükleri üzerine yapılan yerli ve yabancı etimolojik denemeleri eleştirmiş ve düzeltmiştir. Yaptığı etimolojik denemelerde modern filolojinin ilklerinden uzaklaşmamış ve Türk etimoloji biliminin temelini ve ilkelerini sesbilimi, biçimbilimi ve anlam biliminin yasalarına bağlamıştır. Bu yazıda H. Eren’in Türkçenin sözvarlığı üzerine yaptığı etimolojik çalışmalardaki prensipler ortaya çıkarılmıştır. Böylece bundan sonra, Türkoloji sahasında yapılacak etimolojik denemelerde hangi bilimsel ilkelerin göz önünde bulundurulması gerektiği ortaya konulmuş oldu. ETYMOLOGICAL PRINCIPLES IN PROF. DR. HASAN EREN’S STUDIES ON THE TURKISH LEXICON

Anahtar Kelimeler

Etymologist Hasan Eren, etymology, Turkish etymology, Turkish lexicon, the principles of etymology, etymological studies on the Turkish Language

ETYMOLOGICAL PRINCIPLES IN PROF. DR. HASAN EREN’S STUDIES ON THE TURKISH LEXICON

Öz

Prof. Dr. Hasan Eren, renowned as an etymologist of the Turkish language both at home and abroad, has made great contributions to Turcology and Hungarian studies. Prof. Eren, a graduate of Budapest University, Turcology Department, started his studies on the etymology of the Turkish lexicon as he was a student. After receiving his PhD degree in Hungary, he returned Turkey and started working at Ankara University, Faculty of Language, History and Geography and taught at the Department of Turkish Language and Literature, Department of Hungarology and Departmen of Russian Language and Literature.Most of his studies on the Turkish language took place at Turkish Language Association, founded by Atatürk, and contributed to almost all the editions of “Turkish Dictionary”. The subject matter of his scientific studies is the words in the Turkish lexicon. He not only studied the etymology of a great number of words found both in the historical and contemporary Turkic dialects but also criticized and revised other etymological studies on the Turkish lexicon. Following the principles of modern philology, he established the fundamentals of the Turkish etymology and combined them with the phonological, morphological and semantic rules of the language. This article identifies the basic principles observed in Prof. Eren’s etymological studies on the Turkish lexicon. It is hoped that the principles analyzed help future etymological studies as a guide

Anahtar Kelimeler

Etymologist Hasan Eren, etymology, Turkish etymology, Turkish lexicon, the principles of etymology, etymological studies on the Turkish Language

Kaynakça

• AHMET VEFİK PAŞA (2000), Lehce-i Osmânî, (Haz. Prof.Dr. Recep Toparlı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AKSAN, Doğan vd. (1978), Türkiye Türkçesi Gelişmeli Sesbilimi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• CEYLAN, Emine (1992), “İlk Türkçe *d Foneminin Çuvaşça ve Macarcada Gelişimi”, Türk Dilleri Araştırmaları 1992, Ankara:109-120
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary Pre- Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• DOERFER, Gerhard (1984), “Türkçenin İdeal Bir Etimolojik Sözlüğünün Nasıl Olması Gerektiği Hakkında Düşünceler”, (Çev. Dr. İlhan Çeneli). Türk Dili 1984/394, Ankara: Türk Dil Kurumu: 366-374
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2005), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, 2. Baskı, Ankara: Akçağ.
• ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. I, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• EREN, Hasan (1972), “Çuvaş Dilinin Etymologique Sözlüğü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1972, Ankara: Türk Dil Kurumu: 241-268.
• EREN, Hasan (1988), “İSMET ZEKİ EYUBOĞLU, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul. XXXI+406 s.”, Türk Dili 1988/LVI:272-291.s.
• EREN, Hasan (1988), “Sırça Köşkte...(Başlangıç)”, Türk Dili 1988, Ankara: Türk Dil Kurumu: 188-207.
• EREN, Hasan (1993a), “Robert Dankoff, An Evliya Çelebi Glossary. Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name. Turkish Sources XII. Harvard University 1991. 131 s.”, Türk Dili 1993/I, Ankara: Türk Dil Kurumu: 376-390.
• EREN, Hasan (1993b), “Aydil Erol, Şarkılarla Şiirlerle Türkülerle ve Tarihî Örneklerle Adlarımız (genişletilmiş-geliştirilmiş 2. baskı). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 124. Seri: 1, Sayı: A. 24. Ankara 1992. 468 s.”, Türk Dili 1993/497, Ankara: Türk Dil Kurumu: 216-238.
• EREN, Hasan (1994), “Türk Dilinin Etymologique Sözlüğü”, Türk Dili 1994/II, 513: 179-198.
• EREN, Hasan (1995), “Türkçedeki Ermenice Alıntılar Üzerine”, Türk Dili 1995/II, Ankara: Türk Dil Kurumu: 859-904.
• EREN, Hasan (1996), “Macarcanın Etimolojik Sözlüğü Üzerine”, Türk Dili 1996/II, 536, Ankara: Türk Dil Kurumu: 116-133.
• EREN, Hasan (1999), “Rotasizm ve Lambdsizm mi, Yoksa Zetasizm ve Sigmatizm mi?”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1999, C.I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu: 79-88.
• EREN, Hasan (1999), “Şimşek”, Türk Dili 1999/2, 574, Ankara: Türk Dil Kurumu: 835-843.
• EREN, Hasan (19992), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• EREN, Hasan (2002), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğüne Katkılar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2002, Ankara: Türk Dil Kurumu:107-159.
• EREN, Hasan (2003), “Tanıtmalar Anadolu Türkçesinde Yabancı Öğeler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003, C.II, Ankara: Türk Dil Kurumu: 157-170.
• EREN, Hasan (2003), “Tanıtmalar Türkçede Moğolca Kalıntılar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003, C.I, Ankara: Türk Dil Kurumu: 171-186.
• EREN, Hasan (2004), “Anadolu’da Kafkasya Türkleri (II)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2004, C.I, Ankara: Türk Dil Kurumu: 163-249.
• EREN, Hasan (2004), “Etimolojik Çalışmalarda Metodoloji Sorunları”, Türk Dili 2004, 631: 3-6.
• EREN, Hasan (2005), “Yeni Bir Etimolojik Sözlük”, Türk Dili 2005, 637. s. 15-33
• “Etymology”, Encyclopedia Britannica 1964, Volume 8, Chicgo-London-Toronto. Geneva. Sydney: William Benton, Punlisher. s.804b-805a.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (A-N)-II (O-Z), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KIRCAOĞLU, Şûle (1998), “Hasan Eren’in Etimoloji İle İlgili Yazıları ve Bu Yazılarda Geçen Kelimeler”, Kebikeç 1998/6: 185- 187.
• MÜLLER, F. Max (Tarihsiz), On The Principles of Etymology, Kessinger Publishing.
• NİŞANYAN, Sevan (2003), Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı, 3. basım, İstanbul: Adam.
• NİŞANYAN, Sevan (2003), Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul: Adam Yayınları.
• ÖLMEZ, Mehmet (1991), Ana Altayca Sözbaşı *d-“, Türk Dilleri Araştırmaları 1991, Ankara: 167-190.
• ÖLMEZ, Mehmet (1998), “Etimoloji Sözlükleri”, Kebikeç 1998/6: 175-184.
• RADLOFF, W. (1911), Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, S. Peterburg.
• RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuch der Türksprachen, Helsinki.
• REDHOUSE, J. W. (1987), Turkish and English Lexicon, Beirut. САФИУЛЛИНА, Ф.С- Зəкиев, М.З (2002), Хəзəрге Татар Əдəби Теле, Казан: Мəгариф Нəшрияты. СЕВОРТЯН, Э. В. (1974), Этимологический Словарь Тюркских Языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласные), Москва: Академия Наука СССР Институт Языкознания.
• ŞEMSEDDİN SÂMÎ (1989), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TDK (1988), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2000), Hasan Eren Armağanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 773.
• TEKİN, Şinasi (2001), İştikakçının Köşesi: Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler, İstanbul: Simurg.
• TEKİN, Talat (1992), “Sigmatizm in Chuvash Reviewed”, Türk Dilleri Araştırmaları 1992, Ankara: 121-130.
• ТЕНИШЕВ Э. Р. vd. (2001), Сравнительно-Историческая Грамматика Тюркских Языков: Лексика, Второе издание, дополненное, Москва: Российская Академия Наук Институт Языкознания.
• TİETZE, Andreas (2003), “Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı ve Gelişme Safhaları”, Türk Dili 2003, s. 618.
• TIETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimilojik Türkiye Türkçesi Lugatı, cilt 1 (A-E), İstanbul: Simurg.
• ZENKER, Julios Theodor (19672), Türkisch-Arabisch-Persisches Handwörterbuch, Germany.
• ZÜLFİKAR, Hamza (2000), “Hocam Prof. Dr. Hasan EREN”, Hasan Eren Armağanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 32-47.