TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİNDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE -DIr/-DUr

Yıl 2010, Sayı: 19, 59 - 75, 01.01.2010

Murat Küçük

Öz

Eski Türkçe ve Orta Türkçe döneminde kullanılan tur- yardımcı fiili, Kıpçak Türkçesi ile Eski Anadolu Türkçesi döneminden başlayarak enklitik bir yapı durumuna gelen -DIr/-DUr ekinin tarihî seyri ve Çağdaş Türkiye Türkçesindeki işlevleri, bu yazının ana konusudur. Türk dilinin her döneminde belgelenen bu gramatikal yapı, dil bilimciler tarafından farklı biçimlerde incelenmiştir. Ancak konu, gramer kitaplarında ve dil bilgisi terimleri sözlüklerinde çeşitli terimler altında açıklanmış; fiilden ek hâline gelen bu dilbilgisel birimin türlü işlevleri, yeterince ortaya konulamamıştır. Yazıda bu sorunlar üzerinde durulmakta; tur- yardımcı fiili ile -DIr/-DUr bildirme eki, tarihî Türk dili sürecinde örnekler ile birlikte işlenmektedir

Anahtar Kelimeler

Yardımcı fiil, bildirme eki, yapı bilgisi, enklitik, tarihî Türk dili

From Historical Turkic Languages to Turkish the copula -dir/-dur

Öz

Auxiliary verb tur-, which was used in terms of Old Turkish, Middle Turkish, and historical process of suffix -DIr/-DUr, that became an enclitic structure beginning from Kipchak Turkish and Old Anatolian Turkish, and functions in modern Turkey Turkish, is the main subject of this article. This grammatical structure, which is determined in all terms of Turkish language, was examined by linguists in different forms. But this subject was revealed with various terms in grammar books and dictionary of grammar terms; various functions of verb could not been brought up sufficiently. These problems are emphasized in the article; auxiliary verb tur- and the copula DIr/-DUr is worked with examples in process of historical Turkish language

Anahtar Kelimeler

Auxiliary verb, copula, morphology, predicate, enclitic, historical Turkish

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti (1991), Eski Türk Şiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1992), Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atabetü’l- Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ATALAY, Besim (1946), Bergamalı Kadri, Müyessiret-ül-Ulûm (Muyyasıratu-ʾl-ʿUlûm) (Tıpkıbasım, Çevriyazılı Metin ve Dizin), İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1990), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ECKMANN, János (1996), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (1984), Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2008), “La Enklitiği ve Türkçede Bir „Pekiştirme Enklitiği‟ Teorisi”, Dil Araştırmaları Dergisi, 2:36-56.
• ERGİN, Muharrem (198516), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (19884), Üniversiteler İçin Türk Dili, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• GABAIN, A. Von (1988), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GABAİN, A. Von (1988a2), “Codex Comanicus‟un Dili”, Tarihî Türk Şiveleri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• GABAİN, A. Von (1988b2), “Eski Türkçe”, Tarihî Türk Şiveleri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• GENCAN, Tahir Nejat (19712), Dilbilgisi, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZKAN, Mustafa (2000), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KOÇ, Nurettin (1990), Yeni Dilbilgisi, İstanbul: İnkilâp Yayınevi.
• KORKMAZ, Zeynep (20032), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MUTLU, Hüseyin K. (2007), “Tur- Yardımcı Fiilinin Kullanımı Hakkında”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1: 103-110.
• SÂMÎ, Şemseddin (19967), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TEKİN, Şinasi (1976), Maitrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma, Uygurca İptidai Bir Dram, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• TEKİN, Şinasi (19922), “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• TEKİN, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• TEZCAN, Semih (1983), “Uygurca”, Türk Ansiklopedisi, Cilt XXXIII, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TİMURTAŞ, Faruk (1977), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• TOPALOĞLU, Ahmet (1989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• TORUN, Yeter (2003) “+DIR/+ DUR Bildirme Ekiyle Oluşturulan Bazı Yapıların Cümledeki Kullanımları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2003/ I: 111-122.
• VARDAR, Berke, N. GÜZ, E. HUBER, O. SENEMOĞLU, E. ÖZTOKAT (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.
• YAVUZARSLAN, Paşa (2002), Mûsâ Bin Hâcı Hüseyin el-İznikî Münebbihü’r-Râkidîn (Uyurları Uyandurucı) I, Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ZÜLFİKAR, Hamza (1980), Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Türkçe Kursu Yayınları.