Çağdaş Türk Lehçelerinde Bir Tekrar Fiili Yapma Eki: -gıla- / -gıla-

Yıl 2011, Sayı: 21, 73 - 86, 01.01.2011

Ayhan Çelikbay

Öz

Bu makalede, çağdaş Türk lehçelerinde belirli bir kullanım sıklığına sahip olan -GILA-/-KILA- ekinin kökeni, ek üzerinde meydana gelen ses hadiseleri sonucu ortaya çıkan allamorflar ve fonomorfemlerin belirlenmesi ve ekin fiil tabanlarına kattığı anlam özellikleri meselesi incelendi. -GILA-/-KILAeki, tekrar fiili türeten bir ektir ve fiile değişik anlam incelikleri katar. Fiil tabanlarının eki kabul etme veya reddetme düzeyi lehçeler arasında farklılıklar göstermekle birlikte -GILA-/-KILA- ekine hemen hemen bütün Türk lehçelerinde rastlanır. Bu çalışmada, belirli lehçe gruplarındaki fiil yapılarından seçilen örneklere dayanarak ekin benzer morfolojik şekil ve işleve sahip diğer eklerden ayırt edilmesi amaçlanmaktadır

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk lehçeleri, yapım ekleri, fiilden fiil yapma eki, tekrar fiili, fiilin sıklık biçimi, -GILA-/-KILA- eki, -GAlA-/-KAlA- eki, -AlAeki, -lA eki

A Frequentative Verb Suffix in Modern Turkic Dialects: -GILA- / -KILA

Öz

This article examines the etymology of -GILA-/-KILA- suffix that has a certain frequency in use in the modern Turkic dialects, the identifications of the allamorphs and phonomorphems emerging from sound interactions that occur on the suffix and the semantic features added to the verb base by the suffix -GILA-/-KILA.. -GILA-/-KILA- is a frequantative verb derivational suffix and adds different shades of meaning to the verb. Although the ways the base of the verb allows or rejects the suffix considerably changes among the dialects, the use of the suffix -GILA-/-KILA- is found in many of the Turkic dilaects. Based on the examples of verbs selected from different Turkic dialects, this study aims to distinguish this suffix from the other suffixes with similar morphological features and functions

Anahtar Kelimeler

Modern Turkic dialects, word-formations, verbs from verbs, frequantative verbs, the -GILA-/-KILA- suffix, -GAlA-/-KAlA- suffix, -AlAsuffix, -lA suffix

Kaynakça

• ABDUVALİYEV, İ., (2003), Kırgız Tili, JÇK, Bişkek: Ayat.
• AŞMARİN, N. İ., (1898), Materialı dlya İzsledovaniya Çuvaşskago Yazıka, Kazan: Tipo- Litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Azerbaycanca-Rusca Luget, (1941), (Editör: H. Hüseynov), Baki: SSRİ Elmder Akademiyası Azerbaycan Filialının Neşriyatı.
• BALAKAYEV M., KORDABAYEV T., HASENOVA A., ISKAKOV A., (1967), Kazak Tilinin Grammatikası I, Morfologiya, Almatı: Ğılım.
• BANGUOĞLU, T., (1956), “Türkçede Tekerrür Fiilleri”, TDAY Belleten, Ankara: TDK.
• BASKAKOV, N. A., (1972), Severnıe Dialektı Altayskogo /Oyrotskogo/Yazıka, Dialekt Kumandintsev /Kumandı-Kiji/, Grammatiçeskiy Oçerk, Tekstı, Perevodı i Slovar, Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• BASKAKOV, N. A., (1978), “Mexanizm Agglyutinatsii i Protsessı Grammatikalizatsii Samostoyatel’nıx Slov v Tyurkskix Yazıkax” Voprosı Yazıkoznaniya, 1978, No: 6, Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• BASKAKOV, N. A.; XAMZAYEV, M. Ya. Ve ÇARIYAROV, B., (1970), Grammatika Turkmenskogo Yazıka, ç. I, Fonetika i Morfologiya, Aşhabad: İzdatel’stvo Ilım.
• BASKAKOV, N.A., İNKİJEKOVA-GREKUL, (1953), Xakassko-Russkiy Slovar, Xakasskiy Yazık (Fonetiçeskaya Struktura, Slovarnıy Sostav i Grammatiçeskiy Stroy), Moskva: Gosudartstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Başkirsko-Russkiy Slovar’, (1958), (Hazırlayanlar: K. Z. Axmerov, T. G. Baişev, A. M. Bikmurzin, U. M. Kayumova, B. C. Sayargaleyev, R. N. Telegulova), Moskva: Gosudarstvennoe İzdatel’stvo İnostrannıx i Natsionalnıx Slovarey.
• BÖHTLİNGK, O., (1851), Über die Sprache der Jakuten, 1. Teil: Einleitung, Jakutischer Text, Jakutische Grammatik, St. Petersburg: Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
• BROCKELMANN, C., (1954), Osttürkische Grammatik der İslamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden: E. J. Brill.
• CLAUSON, Gerard., (1972), An Etymologycal Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford Universty Press, Ely House.
• ÇELİKBAY, A., (2000), Göroğlinin Tugilişi Destanı-Özbek Varyantı (İnceleme-Metin-Çeviri- Dizin-Ek), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Çuvaşsko-Russkiy i Russko-Çuvaşskiy Slovar’, (2003), (Hazırlayanlar: M. İ. Skortsov, A. V. Skortsova), Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• DIRENKOVA, N.P., (1941), Grammatika Şorskogo Yazıka. İzdatel’stva Akademii Nauk SSSR: Moskva-Leningrad.
• DIRENKOVA, N.P., (1963), “Tofalarskiy Yazık”, Tyurkologiçeskie İssledovaniya, Moskva- Leningrad: İzdatel’stva Akademii Nauk SSSR.
• DMİTRİYEV N. K., (1948), Grammatika Başkirskogo Yazıka, Moskva-Leningrad: İzdatelstvo AN SSSR.
• ECKMANN J., (1988), Çağatayca El Kitabı (Çev.: Günay Karaağaç), İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, No: 3412.
• ERGİN, M., (1984), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• FEDETOV, M. R., (1996) Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka, Tom II, Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıx Nauk.
• GABAİN, A. Von., (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları: 332.
• HACIEMİNOĞLU, N., (1991), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• HAMZAYEV, M. Ya., (1962), Slovar’ Turkmenskogo Yazıka, Aşhabad: İzdatel’stvo Akademii Nauk Turkmenskoy SSR.
• İLKER, A., (1997), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Ankara: TDK Yayınları, 679.
• Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’, (1974), (Hazırlayanlar: N. A. Baskakov, A. Dubinskiy, A. Zayonçkovskiy, V. Zayonçkovskiy, R. M. İjbulatova, X. F. İsxakova, K. Musayev, S. Ş. Şapşal), Moskva: İzdatel’stvo Russkiy Yazık.
• KARAMANLIOĞLU, A. F., (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları, 579.
• KONONOV, A. N., (1956), Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo AN SSSR.
• KORKİNA E.İ. ve UBRYATOVA E.İ., (1982), Grammatika Sovremennogo Yakutskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• KORKMAZ, Zeynep, (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK.
• KORMUŞİN, İ. V., (1978), “Kauzativnıe Formı Glagola v Altayskix Yazıkax”. Oçerki Sravnitel’noy Morfologii Altayskix Yazıkov, Leningrad: Nauka.
• KOTWICZ , W. (Котвич, В.), (1962), İssledovaniya po Altayskim Yazıkam (Çeviren: A. İ. Tolkaçev), Moskva: İzdatel’stvo İnostrannoy Literaturı.
• KUDAYBERGENOV, S., TURSUNOV, A. ve SIDIKOV C., (1980), Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, I. Bölüm, Fonetika cana Morfologiya, İlim Basması: Frunze.
• LEVİTSKAYA, L. S., (1976), İstoriçeskaya Morfologiya Çuvaşskogo Yazıka, Moskva: İzdatelstvo Nauka.
• MALOV, S. Ye., (1957), Yazık Jeltıx Uygurov, Slovar i Grammatika, Alma-Ata İzdatel’stvo Akademi Nauk Kazaxskoy SSR.
• MUSAYEV, Kenesbay., (1976), Kratkiy Grammatiçeskiy Oçerk Karaimskogo Yazıka, Leningrad: İzdatel’stvo Nauka.
• ÖNER, M., (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özbek Tilining İzohli Luğati I, II, (1981), (Editör: Z. M. Ma’rufov), Moskva: Rus Tili Naşriyoti.
• POPPE, N., (1963), Tatar Manual, Descriptive Grammar and Texts with A Tatar-English Glossary, Bloomington: Indiana University Publications.
• RAGİMOV, M. Ş.; Aslanov, V.İ., (1964), “E. V. Sevortyan. Affiksı Glagoloobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazıke”. Voprosı Yazıkoznaniya, No: 3, Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• RASSADİN, V. İ., (1978), Morfologiya Tofalarskogo Yazıka V Sravnitel’nom Osveşçenii, Moskva İzdatel’stvo Nauka.
• Rassadin, V. İ., (2005), Tofalarsko-Russkiy i Russko-Tofalarskiy Slovar’, Sankt-Peterburg: İzdatel’stvo Drofa.
• Heyet, (1969), Sovremennıy Tatarskiy Literaturnıy Yazık, Leksikologiya, Fonetika, Morfologiya, Moskva: İzdatel’stvo Akademii Nauk.
• SEVORTYAN, E. V., (1962), Affiksı Glagoloobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazıke (Opıt Sravnitel’nogo İssledovaniya), Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnıy Literaturı.
• ŞİRALİYEV, M. Ş., SEVORTYAN E. V., (1971), Grammatika Azerbaydjanskogo Yazıka, Baku: İzdatel’stvo Elm.
• ŞOABDURAHMONOV, Ş., ASQAROVA M. ve diğerleri, (1980), Hozirgi Ozbek Adabiy Tili, I, Qism, Taşkent: Oqıtuvçı.
• TALİPOV T., (1988), “Ob Odnoy Tendentsii Strukturno-Fonetiçeskogo Razvitiya Drevnetyurkskogo Pokazatelya İmeni Deystiva na -ıŞ v İstorii Tyurkskix Yazıkov[1]”. Sovetskaya Tyurkologiya No: 5, Baku: AN SSSR-AN ASSR.
• Tatarsko-Russkiy Slovar, (1961), (Editörler: G. S. Emirov, A. Ş. Esedullin, U. Ş. Bayçura, Ş. S. Hanbikova), Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• TEKİN, Talat, (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• TENİŞEV, E. R., (1988), Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskix Yazıkov, Morfologiya, Moskva: Nauka.
• USEEV, Nurdin, (2009), Yenisey Yazıtlarının Söz Dizimi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uygur Tiliniŋ İzahliq Luğiti, (1990), (Hazırlayanlar: YAKUB, Abliz; ĞEYURANİ, Ğenizat vd.), Ürümçi: Şincaŋ Heliq Neşriyati.
• YUDAHİN, K. K., (1985), Kirgizsko-Russkiy Slovar I, II, Frunze: Glavnaya Redaktsiya Kirgizskoy Sovetskoy Entsiklopedii.
• YULDAŞEV, A. A., (1958), Sistema Slovoobrazovaniya i Spryajenie Glagola v Başkirskom Yazıke, Moskva: İzdatel’stvo Akademi Nauk SSSR.
• YULDAŞEV, A. A., (1981), Grammatika Sovremennogo Başkirskogo Literaturnogo Yazıka Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• ZEYNALOV, F., (1993), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi (Türkiye Türkçesi: Yusuf Gedikli), İstanbul: Cem Yayınevi.