Türkmencede Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller

Yıl 2013, Sayı: 26, 67 - 90, 01.06.2013

Sema Aslan Demir

Öz

Bu çalışmada, Türkmencede goşma işlikler olarak adlandırılan ve asıl fiil+zarf fiil+yardımcı fiil biçiminde fiil birleşmeleri oluşturan yardımcı fiillerin [art-fiiller], temel fiilin kılınışı üzerinde oluşturduğu etkiler tartışılacaktır. Türkmence ile ilgili çalışmalarda bu tür leksikal birimler hareketin başlangıcını, tezliğini, sürekliliğini, bittiğini gösterme vb. işlevsel tanımlamalarla değerlendirilmiştir, ancak bu yardımcı fiilllerin birer kılınış işlemcisi olarak ne tür işlevler üstlendiği, üzerinde durulmayıhak eden bir tartışma konusu olarak varlığını sürdürmektedir. Bu çalışmada, Türkmencedeki bu fiillere kılınış kategorisi açısından bakılacak, hareketin başlangıcını, tezliğini, sürekliliğini, bittiğini gösterme vb. sözü edilen bir dizi işlev, kılınış kategorisi bağlamında sistemleştirilmeye ve yorumlanmaya çalışılacaktır. Kılınış actionality, aktionsart , fiilin iç semantik yapısıyla ilgili leksikal bir kategoridir. Ancak fiil leksemiyle ilgili her türlü semantik değer kılınışın konusu değildir; kılınış, fiilin iç zamansal yapısını konu alır. Fiiller iç-zamansal yapıları ve oluşum evreleri bakımından farklı özelliklere sahip olabilirler. Fiile ait kılınış evreleri, fiilin iç semantik yapısında doğal olarak bulunur, ancak bazı dil araçlarıyla belirli değişikliklere uğrayabilir. Başka bir ifadeyle, bir fiil leksemine ait evre yapısı, yeniden kategorizasyon yoluyla değişikliğe uğrayabilir. Türk dillerinde, fiillerin kılınış evrelerinde bu tür değişikliklere yol açan işlemcilerden biri de yardımcı fiillerdir. Bu çalışmada, Türkmencede bu tür birleşmelerinin, asıl fiilin kılınış evreleri üzerinde ne tür etkiler oluşturduğu değerlendirilmeye çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Türkmence, kılınış, yardımcı fiil, leksikal birim, semantik

The auxiliary verbs in Turkmen as actionality operators

Öz

In this work, the auxiliaries existing in the structure of verbal constructions, which include a cognate verb+converb suffix + auxiliary and which are known as ‘goşma işlikler’ descriptive compound verbs in Turkmen, will be envisaged from the perspective of what kind of effects these auxiliaries cause on the actional phase structure of the basic verb. In Turkmen grammars, such lexical units generally discussed with their certain functional properties as highlighting beginning of the action, suddenness of the action, process of the action or direction of the action etc. But the problem how these auxiliaries function as actionality operators remains its significance. In this work, Turkmen auxiliaries will be envisaged from the frame of aktionsart and the attempt will be to systematize a number of functional descriptions such as highlighting beginning of the action, suddenness of the action, process of the action or direction of the action etc., from the context of aktionsart. Aktionsart is a lexical category which focuses on the inherent semantic structure of the action. But all semantic values related with the verbal lexeme could not be evaluated in the frame of aktionsart. Aktionsart is related with the internal temporal and phasal structure of the event. Events can have different features due to their internal temporal and phasal structures. Although internal phasal structure of an event is inherent its meaning, it can be changed by some linguistic devices. In other words, phasal structure of a verbal lexeme can change by means of recategorization. One of the items which can recategorize the actional contents of the verbs is the descriptive auxiliary verbs in Turkic languages. In this work, the effects of such auxiliaries on the actional phase structure of the basic verb in Turkmen language will be discussed

Anahtar Kelimeler

Turkmen, aktionsart, auxiliary, lexical item, semantic

Kaynakça

• AĞCAGÜL, S. (2009), Aktionale Operatoren im Türkischen mit besonderer Berücksichtigung des Türkei- und Irantürkischen, Inauguraldissertation, Johannes Gutenberg-Universität Mainz.
• AKSAN, Y. (2003), “Kılınış Ulamına Yaklaşımlar ve Türkçede Kılınış”, Günümüz Dilbilim Çalışmaları içinde. İstanbul: Multilingual, 68-81.
• AYDEMİR, A. (2010), Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi, Ankara: Grafiker.
• AYDEMİR, A. (2011), “Tuvacada Şimdiki Zaman”, Bilig 59: 53-66.
• ARAT, R. R. (1928), Die Hilfsverben und Verbal-adverbien im Altaischen, Inaugural- Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde. Wiemar.
• BACANLI, E. (2008), “Phase marking on initiotransformative verbs in Altay Turkic”, Turkic Languages 12/2. 170-186.
• BACANLI, E. (2009), Kılınış Kategorisi ve Kılınışsal Belirleyici Olarak Yardımcı Fiiller, Ankara: Asal Yayınları.
• BACANLI, E. (2010), “–(X)p tur-(/dur-) Art Fiilinin Durağanlaştırma İşlevi”, Turkish Studies 5/4: 119-132.
• BAYLIYEV, H. (1999), “Goşma İşlikler”, Türkmen Diliniň Grammatikasy: Morfologiya içinde. Ruh: Aşgabat.
• COMRIE, B. (1976), Aspect, Cambridge University Press.
• COŞKUN, V. (2000), Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay
• CSATÓ, É. Á. (2003), “A typology of Turkish double-verb constructions.” A. Sumru Özsoy (ed.) Studies in Turkish Linguistics, Istanbul: Bogaziçi University Press, s. 105-110.
• ÇAĞIRAN, Ö. (1998), “Türkmen Türkçesinde Tasvirî Fiiller”, Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 5: 3-17.
• DEMİR, N. (1993), Postverbien im Türkeitürkischen. Unter besonderer Berücksichtigung eines südanatolischen Dorfdialekts, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• DEMİR, N. (1994), “Birleşik Fiiller ve Vurgu: -iver- Şeklinin Görevlerini Tespitte Vurgunun Rolü”. TDAY Belleten, s. 83-94.
• DEMİR, N. (2013), “Kip Ekleriyle Kurulan Birleşik Fiiller”. Leyla Karahan Armağanı. Ankara: Akçağ, 389-398.
• DEMİRCİ, K. (2006), Kazakh Verbal Structures and Descriptive Verbs, Dunwoody Press., Maryland, USA.
• DOWTY, D.R. (1979), Word Meaning and Montague Grammar, Reidel, Dordrecht.
• ERGÖNENÇ-AKBABA, D. (2011), Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri, Ankara: Grafiker.
• GABAIN, A. von (1988), “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, TDAY Belleten 1953, 16-28.
• GÖKÇE, F. (2007), “Eski Türkçe {-GAlIr / -KAlIr} Eki Üzerine”. Türkbilig 2007/14: 97- 115.
• GÖKÇE, F. (2013), Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri, Ankara: TKAE Yay.
• GÜNŞEN, A. (2011), “Dîvânu Lugati’t-türk’te “yaklaşma” bildiren fiiller”, Turkish Studies 6: 1, 236-249.
• JOHANSON, L. (1971), Aspekt im Türkischen: Vorstudien zu einer Beschreibung des türkeitürkischen Aspektsystem, Acta Universitatis Upsaliensis, Studia Turcica Upsaliensia, 1. Almqvist & Wiksell, Stockholm.
• JOHANSON, L. (1995), “Mehrdeutigkeit in der türkischen Verbalkomposition”. Erdal, Marcel & Tezcan, Semih (eds.) Beläk Bitig. Sprachstudien für Gerhard Doerfer zum 75. Geburtstag (Turcologica 23.) Wiesbaden: Harrassowitz. 81-101 [= “Türkçe Birleşik Fiil Yapılarında Çok Anlamlılık”, Çev. Birsel Karakoç, baskıda].
• JOHANSON, L. (1996), “Terminality operators and their hierarchical status”, Devriendt, Betty & Goossens, Lois & van der Auwera, Johan (eds.) Complex structures: A functionalist perspective, (Functional Grammar Series 17.) Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 229-258.
• JOHANSON, L. (2000), “Viewpoint operators in European languages”, Dahl, Östen (ed.), Tense and aspect in the languages of Europe, Berlin & New York: Mouton de Gruyter. s 27-187.
• JOHANSON, L. (2004), “On Turkic transformativizers and nontransformativizers”, Turkic Languages 8: 180-190.
• KARA, M. (2005), Türkmen Türkçesi Grameri, Ankara: Gazi Kitabevi.
• KARADOĞAN, A. (2009), Türkiye Türkçesinde Kılınış, Ankara: Divan Kitap.
• KONONOV, A. N. (1956), Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva-Leningrad: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR. [2001, İstanbul: Multilingual]
• KORKMAZ, Z. (2003), Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
• KUTEVA, T. (2001), Auxiliation: An Enquiry into the Nature of Grammaticalization, Oxford University Press.
• MENGES, K. H. (1968), The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• NASILOV, D. M. (1972), “Zur Interpretation der Hilfsverben in den türkischen Sprachen”, Bilimsel Bildiriler (Ankara, 1975), s. 505-511.
• PİLTEN, Ş. (2001), Türkmen Türkçesinde Zaman, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• RENTZSCH, J. (2006), “Actionality operators in Uyghur”, Turkic Languages 10: 2, 193- 219.
• SCHÖNIG, C. (1984), Hilfsverben im Tatarischen: Untersuchungen zur Funktionsweise einiger Hilfsverbverbindungen, Wiesbaden: Franz Steiner.
• SIMITH, C. (1991), The parameter of aspect, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
• ŞAHİN, S. (2008), Türkmen Türkçesinde Tasviri Fiiller Üzerine Örnekli Çalışma, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• TAN, A. (2005), Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana.
• TATEVOSOV, S. (2002), “The parameter of actionality”. Linguistic Typology 6: 317-401.
• TULUM, M. M. (1997), Özbekçede Tasvir Yardımcı Fiilleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• TURGUNBAYER, C. (2008), “Kırgız Türkçesindeki bol- Fiilinin İşlevleri ve Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları”. Türkbilig, 2008/15: 126-135.
• UĞURLU, M. (2003), “Türkiye Türkçesinde “Bakış” (Aspektotempora)”, Türkbilig 2003/5, 124-133.
• VENDLER, Z. (1957), “Verbs and times”, The Philosophical Review 66: 143-160.
• VERKUYL, H. J. (1972), On the Compositional Nature of the Aspects, Reidel, Dordrecht.
• YULDAŞEV, A. A. (1965), Analitiçeskiye formı glagola v tyurskix yazıkax, Moskova: Izdatel’stvo Nauka.
• YÜCE, N. (1973), Gerundien im Türkischen, Inauguraldissertation, Johannes Gutenberg- Universität zu Mainz.