Kazakçada Başlangıç-Dönüşümlü İnhoatif-Hâl Bildiren Fiiller ve Onlar Üzerinde Evre Belirleme: Kazakça Konuşurlarının Tutumları Üzerine Deneysel Bir İnceleme

Yıl 2015, Sayı: 29, 19 - 44, 01.01.2015

Eyüp Bacanlı Gulmira B. Madiyeva Manshuk K. Mambetova

Öz

Bu makalede, farklı bir fiil türü olarak varlığı ilk defa Johanson 1971; 1999; 2000 tarafından öne sürülen ve Türk dillerinde sayıları görece fazla olan başlangıç-dönüşümlü dilbilimi literatüründe daha yaygın bilinen adıyla inhoatif-hâl bildiren fiillerin Kazakçadaki örnekleri ve daha sonra Kazakça konuşurlarının iki eylemli /evreli bu fiillerin evre yapılanmasını ne tür dilbilgisel ve sözlüksel araçlarla belirgin hale getirdikleri ele alınmaktadır. Kazakçada başlangıç-dönüşümlü fiiller bol- 'olmak hâle gelmek + hâlde bulunmak ', otur- 'oturmak yere oturmak + yerde oturmak ', uyıqta- 'uyumak uykuya dalmak + uykuda olmak ' örneklerinde görüldüğü gibi dinamik bir başlangıç eylemini / evreyi ve onu takip eden durağan bir hâl evresini içerirler. Makalede önce başlangıç-dönüşümlü fiillerin kılınışsal özellikleri ele alınmakta, ardından Kazakçada başlangıç-dönüşümlü olduğu tespit edilen 31 fiilin listesi sunulmaktadır. Rusça denklikleri de göz önünde bulundurularak Kazakçadaki bu başlangıç-dönüşümlü fiillerin başlangıç öncesi dinamik bir süreci hazırlık evresi olanlar ve olmayanlar şeklinde iki sınıfa ayrılması gerektiği önerilmektedir. Her iki sınıftaki Kazakça fiillerde kılınışsal evre belirlemeye Kazakça konuşurlarınca ne ölçüde başvurulduğunu anlamak için Kazakça konuşurlarının Rusça-Kazakça iki dilliliği dikkate alınarak toplam 47 Rusça cümleden oluşan bir anket hazırlanmış ve 15 enformanta bu cümleleri ana dilleri olan Kazakçaya çevirmeleri istenmiştir. Her iki sınıftaki fiiller için iki farklı cümle modeli belirlenmiştir. Bunlardan " O az önce / Saat x'de Fiilx-di ve hâlâ da Fiilx-yor" modelinde olanlar bütün 31 adet fiiller için, ilk evrenin bitmemiş görünüşünü ifade eden " Giderek, yavaş yavaş Fiilx-yor" modelinde olanlar ise kritik başlangıç noktası öncesi bir sürece sahip olan 12 fiil için uygulanmıştır. Anket sonuçları sekiz tablo ve üç grafikte sunulmuştur. Sonuçlara göre, Kazakça konuşurlarının başlangıç dönüşümlü fiillerin her iki eylemini /evresini belirlemek için i bir zarf fiil eki ve bir yardımcı fiilden oluşan artfiiller ve özel çekim şekilleri gibi dilbilgisel ve ii alternatif sözcük ve evre fiili gibi sözlüksel araçlardan yararlandıkları anlaşılmıştır

Anahtar Kelimeler

Kazakça, kılınış, başlangıç-dönüşümlü fiiller, evre belirleme, artfiiller

Inchoative-stative initio-transformative verbs in Kazakh and phase marking on them: An experimental inquiry of attitudes of Kazakh speakers

Öz

In this paper we deal with the inchoative-stative initio-transformative verbs first proposed as a different verb type by Johanson 1971; 1999; 2000 in Turkic languages and existing in Kazakh as well such as bol- 'become + be', otur'sit + sit down', uyïqta- 'fall asleep + be asleep', etc. Furthermore, our study also explores the ways how Kazakh speakers specify bipartite actional structure of inchoative-stative verbs with different grammatical and lexical devices. Inchoativestative verbs encompass both a dynamic inchoative action and a post-transformative stative action. In the paper we first examine actional features of inchoative-statives and subsequently represent a list of 31 verbs which we determined to be inchoativestative in Kazakh. Then, considering the corresponding Russian perfective and imperfective equivalents of the Kazakh verbs, we suggest that the inchoative-stative verbs must be dichotomized into two different classes. The first class covers verbs that express a process preparatory phase before the initial transformation point and the second class encompasses the verbs that indicate initial momentaneous actions. In order to understand to what extent Kazakh speakers apply actional modification and phase marking on each inchoative-stative verb class, considering the bilingualism of Kazakh speakers, we used a translation questionnaire which consisted of 47 Russian sentences translated into Kazakh by 15 informants. We determined two models of sentences for each class. The first model is " S/he/it Verbx-PAST just/just a moment ago, at x hour and still Verbx-PRESENT" which was applied for all the 31 inchoative-stative verbs. The second model is " S/he/it gradually/slowly, etc Verbx-PRESENT" and this was developed for the indication of the imperfective aspect of the 12 inchoative-statives that have a salient dynamic process before the crucial initial limit. The results of the questionnaire are presented in eight tablesand three graphs. The most important result can be summarized as follows: In order to mark one of the actions /phases found in the semantic representation of the inchoative-stative verbs, Kazakh speakers utilize i grammatical devices such as postverbs consisting of 'a converb + auxiliary' or special inflectional forms, ii lexical devices such as lexical alternatives and phase verbs such as begin and finish

Anahtar Kelimeler

Kazakh, actionality, inchoative-stative initio-transformative verbs, phase marking, postverbs

Kaynakça

• ASLAN DEMIR,Sema (2013), “Türkmencede Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller”. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2013/26: 67-90.
• BACANLI, Eyüp (2008), “Phase marking on initiotransformative verbs in Altay Turkic”. Turkic Languages, 12/2, 170-186.
• …………..., (2014), Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• BONDARKO, A.V., BULIGINA, T.V., KOZINTSEVA, N.A., MASLOV, Yu.S., PAVLOV, V.M., SELIVERSTOVA, O.N., ŞELYAKIN, M.A. (1987), Tеoriya funktsional’noy grammatiki – Vvеdеniе, aspеktual’nost’, vrеmеnnaya lokalizovannost’, taksis. Leningrad: Nauka.
• BREU, Walter (1994), “Interactions between lexical, temporal and aspectual meanings”. Studies in Language, 18/1, 23-44.
• BRINTON, Laurel J. (1990), The development of English aspectual systems: Aspectualizers and post-verbal particles (Second edition). Cambridge: CUP.
• ÇELİK,Mehmet(1997),Die Vergangenheitsformen im Kasachischen. [Basılmamış PhD tezi, Johannes Gutenberg Üniversitesi, Mainz]
• CHUNG, Sandra & TIMBERLAKE, Alan (1985), “Tense, aspect, and mood”. Shopen, Timothy (ed.) Language typology and syntactic description 3: Grammatical categories and lexicon. Cambridge: CUP. 202-258.
• COMRIE, Bernard (1976), Aspect. Cambridge: CUP.
• CROFT,William (2012), Verbs: Aspect and Causal Structure. New York: Oxford University Press.
• DAHL, Östen (2006), “Ingressives”, Keith Brown (ed.) Encyclopedia of Language and Linguistics, Vol. 5, Oxford: Elsevier, 688-689.
• DEMIRCI, Kerim (2006), Descriptive verbs in Kazakh. University of Wisconsin-Madison: UMI Press.
• GLOVINSKYA,M.Ya. (1982), Semantiçeskiye tipı vidovıx protivopostavleniy russkogo glagola. Moskva. Nauka.
• GÖKÇE,Faruk (2013), Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• JACOBSEN, W. (1982), Transitivity in the Japanese verbal system. Bloomington: IULC.
• JOHANSON, Lars (1971), Aspekt im Türkischen: Vorstudien zu einer Beschreibung des türkeitürkischen Aspektsystems, Studia Turcica Upsaliensia 1. Uppsala: Almkwist- Wiksell.
• …………..., (1996), “Terminality operators and their hierarchical status”. Devriendt, Betty & Goossens, Lois & van der Auwera, Johan (eds.) Complex structures: A functionalist perspective (Functional Grammar Series 17). Berlin-New York: Mouton de Gruyter. 229-258.
• …………..., (1999), “Typlogical notes on aspect and actionality in Kipchak Turkic”. Abraham, Werner & Kulikov, Leonid (eds.) Tense – Aspect, Transitivity and Causativity. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins. 185–206.
• …………..., (2000), “Viewpoint operators in European languages”. Dahl, Östen (ed.) Tense and aspect in the languages of Europe. Berlin-New York: Mouton de Gruyter. 27-187.
• JOLŞAYEVA, Mayra Satıbaldıkızı (2009), Qazaq tilindegi aspektualdı semantika: forma jäne mazmun. Avtoref. diss. doktor filol. ğılımdarı
• KARADOĞAN,Ahmet(2009),Türkiye Türkçesinde Kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• KERSLAKE, Celia (2001), “Does Turkish prefer events to state?”. Turkic Languages 5, 198-215.
• KOÇ,Kenan&DOĞAN,Oğuz (2004), Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KOONTZ-GARBODEN, Andrew (2006), “Aspectual coercion and the typology of change of state predicates”. Journal of Linguistics 43, 115-152.
• KORKMAZ, Zeynep (2007), Türkiye Türkçesi grameri - Şekil bilgisi (İkinci baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• NASILOV, Dmitriy M. (1989), Problemı tyurkskoy aspektologii – aktsional’nost’. Leningrad: Nauka.
• SASSE, Hans-Jürgen (1991a), “Aspect and Aktionsart: a reconcilation”. Vetters, C. & Vandeweghe, W. (eds.) Perspectives on aspect and aktionsart. (Belgian Journal of Linguistics 6) Bruxelles: Éditions de l’Université. 31-45.
• …………..., (1991b), “Aspekttheorie”. Sasse, Hans-Jürgen (ed.) Aspektsysteme. Arbeitspapier 14 (Neue Folge), Köln: Institut für Sprachwissenschaft. 1-35.
• SMITH, Carlota S. (1997), The parameter of aspect (second edition). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
• TAMIR, Ferhat (2007), “Kazak Türkçesi”. Ercilasun, Ahmet (ed.) Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. 429-480.
• TATEVOSOV,Sergey (2002), “The parameter of actionality”, Linguistic Typology 6/3, 317-402.
• UĞURLU, Mustafa (1999), “-ArAk ve -p ile kurulan zarf- fiilli parçalarda sınır vurgulayışın rolü”. 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 1996, Ankara: TDK Yayınları. 1181-1188.
• …………..., (2003), “Türkiye Türkçesinde ‘Bakış’ (‘Aspektotempora’)”. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2003/5, 124-133.
• VENDLER, Zeno (1957), “Verbs and Times”. The Philosophical Review 66, 143-160 [ayrıca bk. Vendler, Zeno 1967. Linguistics in Philosophy. New York: Cornell University Press].
• XOLODOVIÇ, A. A. (1979), Problemı grammatiçeskoy kategorii. Leningrad.