Karahanlı Türkçesinde Farklı Bir Cümle Türü: “Kim se siz Ol’lu Cümleler”

Yıl 2015, Sayı: 29, 45 - 57, 01.01.2015

Mehmet Vefa Nalbant

Öz

Türkçede kim ile yapılan birleşik cümlelerin ortaya çıkışı, tercüme faaliyetleri ile birlikte yabancı dillerin cümle yapısından etkilenmenin başladığı Eski Uygur Türkçesi dönemine denk gelir. Özellikle Soğdça ve Sanskritçe gibi HintAvrupa kökenli dillerin yapısında bulunan bu tip cümlelerin Türkçeye çevrilmesi sırasında gereksinim duyulan bağlaçlı cümle yapısı, kim, ne, kayu gibi Türkçe soru zamirlerinin bağlayıcı olarak kullanılmasıyla giderilmiştir. Bu cümle yapısı ilk İslami dönem Türkçe metinlerinde de görülmeye devam etmiştir. Karahanlı dönemi metinlerinin tümünde bulunan kim’li cümlelere karşılık, DLT’de kim ile kurulmuş bir cümle örneğine rastlanılmaması dikkat çekicidir. DLT’de fiilimsilerle kurulan cümle yapıları ile bazı bağlaçların kullanımıyla oluşturulan birleşik cümlelere yer verilmiştir. Aşağı yukarı aynı dönemin ürünleri olan Kutadgu Bilig’de kim ile kurulmuş cümleler varken, Kaşgarlı Mahmut’un bu cümlelere ilişkin bir bilgi veya örnek vermemesi üzerinde durulması gereken bir husustur. Kaşgarlı Mahmut Türkçenin kendi ürünü olan cümleleri seçerken farkında olarak veya olmayarak kim’li cümlelere benzer Türkçe bir cümle yapısını örnekleriyle ortaya koymuştur. Çalışmamızda kim’siz ol’lu cümleler adını verdiğimiz bu cümle yapısı Türkçenin, Köktürk, Eski Uygur ve Karahanlı dönemi birleşik cümle yapılarıyla karşılaştırılarak açıklanmıştır

Anahtar Kelimeler

Ol’lu cümleler, Kim’li cümleler, birleşik cümleler, Eski Türkçe

A Different Sentence Type In Karakhanid Turkish : Sentences With “Ol-” But Without “-Kim”

Öz

Turkish compound sentences, specifically relative clauses with “kim”, first appeared in the Old Uygur Turkish period when Turkish had been influenced by a number of foreign languages. In particular, Turkish interrogative pronouns such as “kim, ne, kayu were borrowed from Indo-European languages like Soghdian and Sanskrit, when such constructions were translated into Turkish. This kind of sentence structure continued to appear in the first Islamic Period Turkish texts. It is noteworthy that the Divanü Lügat-ü-Türk DLT did not include such patterns although all Karakhanid texts had compound sentences with -Kim. While the consructions with –Kim could be observed in Kutadgu Bilig published approximately at the same period, it is attention-grabbing that Mahmud Kashgari did not explain such structures or even give an example for similar structures in his work. Instead of such borrowed compound forms, he prefered using original Turkish sentences and supply a different Turkish structure Ol- constructions alternative to the sentences with –Kim consciously or not. In our study, we aim to explain this alternative structure under the heading Ol- constructions without –Kim and compare the variants in Köktürk, Old Uighur, and Karakhanid Turkish Periods

Anahtar Kelimeler

ol / kim constructions, compound sentences, relative clauses in Old Turkish

Kaynakça

• AKALIN, Şükrü, (2004). “Eski Anadolu Türkçesinde Ki'si Düşmüş Birleşik Cümleler Üzerine”, Zeynep Korkmaz Armağanı, Ankara: TDK Yayınları: 51-60.
• ALYILMAZ, Cengiz, (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• ARAT, Reşit Rahmeti, (1979). Kutadgu Bilig III, Dizin, Hazırlayanlar: O.F. Sertkaya, N. Yüce, K. Eraslan, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• …….., (1991). Kutadgu Bilig I, Metin, 3. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (KB: Kutadgu Bilig)
• ARAT, Reşit Rahmeti, (1992). Atabetü’l-Hakayık, Ankara:TDK Yayınları.(AH: Atabetü’l- Hakayık).
• …….., (1994). Kutadgu Bilig II, Çeviri, 6. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ATA, Aysu (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Karahanlı Türkçesi, Giriş, Dizin, Notlar, Ankara: TDK Yayınları.
• ATALAY Besim (1992). Divanü Lûgati’t- Türk Tercümesi, I-IV Cilt, Ankara:TDK Yayınları.
• ÇOHADAR, Ece, (2008). Türkiye Türkçesinde Ki’li Birleşik Cümle Üzerine Bir İnceleme, Kültür Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• DANKOFF R., KELLY, J. (1982-85), Compendium Of The Turkic Dialect, C I-III, Harvard University Publication.
• ERASLAN, Kemal, (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyad, (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• ERDAL, Marcel, (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: Brill
• GABAİN, A. Von, (1998). Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin, (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• KAŞGARLI Mahmud (1990). Dîvânü Lûgati’t-Türk, Tıpkıbasım, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KÖK, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v- 235v/2), Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• ÖZKAN, Mustafa (2000). “Eski Türkiye Türkçesinde ki/kim Bağlaçlarının Kullanılışı Üzerine”, IV. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 25-28 Eylül, Çeşme-İzmir.
• TEKİN, Şinasi, (1965). “Uygurcada yardımcı Cümleler Üzerine Bir Deneme”, TDAY- Belleten, Ankara: TDK Yayınları.
• TEKİN, Talat, (2000). Orhun Yazıtları, İstanbul: Yıldız. (KT: Kül Tigin, BK: Bilge Kağan, T: Tunyukuk)
• ………, (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara.
• TOKATLI, Suzan, (2012). “Irak Türkmen Türkçesinde Ki’si Düşmüş Birleşik Cümleler”, Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, Vol. 4, No. 1: 99-105.
• ÜNLÜ, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi, TİEM 235v/3- 450r7., Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• ÜŞENMEZ, Emek, (2013). Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden, Özbekistan Nüshası, İstanbul: Akademik Kitaplar.