Bir Türk-Moğol Töreninde Kullanılan “Qayirqan” Sözcüğünün Anlamsal Çözümlemesi

Yıl 2015, Sayı: 29, 77 - 87, 01.01.2015

E.v. Sundueva L.s. Dampılova

Öz

Türk-Moğol mitolojisinde yapılan tören ve ritüel eylemleri sırasında tanrılar için en yaygın kullanılan qayirqan sıfatıdır. Bu makalede, yazarlar qayirqan kelimesini ele alıp, ritüel metinlerindeki anlamını tekrar çözümlemektedirler. Yapılan dil analizi qayirqan kelimesinin Moğol sözcük dizinine ait olduğunu ortaya çıkarmıştır. Moğol dillerinde qayirqan sıfat olarak hem subjektif anlamda hem de objektif anlamda anlamındadır, Ancak, Türk dillerinde sadece ilk anlamda kullanıldığı görülmektedir. Türk ve Moğol halklarının ritüel metinlerinin incelenmesi sonucu bu kelimenin yüce tanrı, dağların ruhu, ateş, ölmüş ataları, totem gibi anlamlarının olduğunu göstermiştir

Anahtar Kelimeler

Anlambilim, Etimoloji, Mitoloji, Tören, Tanrı

THE SEMANTICS OF THE WORD KHAIRKHAN IN A TURKIC-MONGOLIAN RITUAL EVENT

Öz

The authors carry out a semantic reconstruction of the word qayiraqan, which is the most commonly used address to a deity in the Turkic-Mongolian mythology. The linguistic analysis allowed the authors to determine that the lexeme qayiraqan belongs to indigenously Mongolian lexical fund. In the Mongolian languages the adjective qayiraqan has both subjective and objective meanings. Meanwhile, in the Turkic languages this lexeme is used with its subjective meaning. The study of cultic texts revealed such denotations of the lexeme as supreme deities, mountain spirits, spirits of fire and dead ancestors, and totems

Anahtar Kelimeler

semantics, etymology, mythology, ceremony, deity

Kaynakça

• Bol'shoj akademicheskij mongol'sko-russkij slovar', (2002), Vol. 4. Kh-Ya, (ed. by G.Ts. Pyurbeev), Moskva: Academia.
• BORDZHANOVA, Т.G., (2007), Obrjadovaja pojezija kalmykov. Sistema zhanrov, pojetika, Jelista: Kalmyckoe kn. izd-vo.
• BÜM-OCHIR, D., (2002), Mongol böögiin zan üil, Ulaanbaatar: Mönhiin üseg XXK-d hevlel.
• DARBAKOVA, V.P., (1969), “Oronimija MNR”, Onomastika, Moskva: Nauka, 199–200.
• DASHIEVA, N.B., (2012), Tradicionnye obshhestvennye prazdniki burjat: istorija i tipologii, Ulan-Ude: IPK FGBOU VPO VSGAKI.
• DUGAROV, D.S., (1991), Istoricheskie korni belogo shamanstv (na materiale obrjadovogo fol'klora burjat), Moskva: Nauka.
• ERDENEBOLD, L., (2012) Tradicionnye verovanija ojrat-mongolov (konec XIX – nachalo XX vv.), Ulan-Ude: Izd-vo BNC SO RAN.
• GALDANOVA, G.R., (1995), “Jevoljucija predstavlenij o tengri (po tekstam mongolojazychnyh obrjadnikov)”, Srednevekovaja kul'tura Central'noj Azii: pis'mennye istochniki, Ulan-Ude: Izd-vo BNC SO RAN, 94–107.
• Kalmycko-russkij slovar', (1977), (ed. by B.D. Muniev), Moskva: Izd-vo «Russkij jazyk».
• KOWALEWSKI, J.E., (1849), Dictionnaire mongol-russe-français, Kasan: Imprimerie de l’Université.
• LESSING, F.D. (1960), Mongolian-English dictionary, Berkeley – Los Angeles: University of California Press.
• LEVITSKAJA, L.S., DYBO, A.V., RASSADIN, V.I., (1997), Jetimologicheskij slovar' tjurkskih jazykov. Obshhetjurkskie i mezhtjurkskie leksicheskie osnovy na bukvy «K», «Қ», Moskva: Jazyki russkoj kul'tury.
• MIHAJLOV, T.M., (1980), Iz istorii burjatskogo shamanizma, Novosibirsk: Nauka.
• MOSTAERT, A., (2009), Dictionaire Ordos, Ulaanbaatar: New Polygraph Co., Ltd.
• OKLADNIKOV, A.P., (1980), Petroglify Central'noj Azii: Khobd-Somon (gora Tebsh), Leningrad: Nauka.
• POPPE, N.N., (1938), “Mongol'skij slovar' Mukaddimat al-Adab”, Trudy Instituta vostokovedenija [AN SSSR], XIV, Moskva-Leningrad: Izd-vo Akad. nauk SSSR.
• POTANIN, G.N. (1883), Ocherki Severo-Zapadnoj Mongolii, Sankt-Peterburg.
• PÜREV, O., (1998), Mongol böögiin shashin, Ulaanbaatar.
• RACHEWILTZ, I. (1972), Index To The Secret History of the Mongols, Bloomington: Indiana University.
• RAMSTEDT, G.J., (1935), Kalmuckisches Wörterbuch, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• RAVDAN, E., (2008), Mongol orny gazar nutgiin nerzüi, Ulaanbaatar.
• RINCHEN, B., (2013), Mongol böögiin duudalga, Ulaanbaatar.
• SAGALAEV, A.M., OKTJABR'SKAJA, I.V. (1990), Tradicionnoe mirovozzrenie tjurkov Juzhnoj Sibiri. Znak i ritual, Novosibirsk: Nauka.
• SHAGDAROV, L.D., CHEREMISOV, К.М. (2008), Burjatsko-russkij slovar', Vol. II. О- Ya, Ulan-Ude: Izd-vo OAO «Respublikanskaja tipografija», 2008.
• SUNDUEVA, E.V., (2011), Zvuki i obrazy: fonosemanticheskoe issledovanie leksem s kornevymi soglasnymi [r/m] v mongol'skih jazykah, Ulan-Ude: Izd-vo BNC SO RAN.
• SÜHBAT, SH., (2012), Mongol böögiin delgerengüi tol'-III, Ulaanbaatar: «Sodpress» XXK-nd hevlel.
• TOLSTAJA, S.M., (2012), “Liki ljubvi v zerkale slavjanskih jazykov”, Smysly, teksty i drugie zahvatyvajushhie sjuzhety, Moskva, 587–597.
• ZHAMTSARANO, TS.ZH., (2001), Putevye dnevniki 1903-1907 gg., Ulan-Ude: Izd-vo BNC SO RAN.