Türk Dilinde Eş Anlamlılık ve “Gönül, Yürek, Kalp” Kelimeleri

Yıl 2015, Sayı: 29, 121 - 146, 01.01.2015

Nesrin Günay

Öz

Bu çalışmada gönül, yürek ve kalp kelimelerinin eş anlamlılık derecesini belirleyebilmek için Eski Türkçe, Karahanlı, Harezm, Eski Anadolu, Osmanlı ve Türkiye Türkçesi dönemleri için bütünce oluşturulmuştur. Bu bütünce dâhilindeki yazılı metinlerden derlenen örnekler Partington’un uygunluk analizi ve Firth’ün sözcüğün eş dizimlilerinin onun anlamının bir parçasını içermesi gerektiği görüşünden yararlanılarak incelenmiştir. Her döneme ait metinler incelendiğinde üç kelimenin de birbirinin yerine geçebildiği bağlamların olduğu görülmüştür. Eski Anadolu Türkçesi Döneminin sonlarında kullanımı yaygınlaşan kalp kelimesi hem gönül kelimesinin hem de yürek kelimesinin anlam alanlarına girerek kullanımını yaygınlaştırmıştır

Anahtar Kelimeler

Anlam, eş anlamlılık, anlambilim, tarihi anlambilim, gönül, kalp, yürek

Synonymy in Turkish Language and Words “Gönül”, “Yürek”, and “Kalp” in Turkish

Öz

In this paper, a corpus was constructed for the purpose of determining the degree of synonymity among the words “gönül”, “yürek” and “kalp” by scanning the texts in Old Turkic, Qarahanlı, Harezm and Old Anatolian, Ottoman and Republician Turkish. The examples compiled from texts were assessed using the compliance analysis in line with Partington and Firth’s considerations about connotations. The analysis prescribes that connotations have a part of their real meaning. When these texts were examined, it was seen that each of these three words could be used interchangeably. “Kalp” which became widespread in the last years of Old Anatolian Turkish entered into semantic fields of both “gönül” and “yürek” by extending its field of use

Anahtar Kelimeler

meaning, synonymy, semantics, diachronic semantics, gönül, kalp, yürek

Kaynakça

• AKSAN, Doğan, (1998), Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayınları.
• ………, (2004). “Eşanlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Eskiliğinin Saptanmasında Eşanlamlılardan Yararlanma”. Dilbilim ve Türkçe Yazıları, İstanbul: Multilingual Yayınları: 157-168.
• ………, (2007), En Eski Türkçenin İzlerinde, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• ALTINÖRS, Atakan, (2012), 50 Soruda Dil Felsefesi, İstanbul: 7 Renk Basım Yayım.
• ARAT, Reşit Rahmeti, (1991), Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=KB)
• ………, (1992), Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=AH)
• ATA, Aysu, (2013), Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=KKT)
• BANG, W.; RAHMETİ G. R., (1970), Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. (=OKD)
• CAFEROĞLU, Ahmet, (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• CLAUSON, Sir G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar, (2007), Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Ötüken Türkçe Sözlük 1-2-3-4-5, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• DEMİRCİ, Ümit Özgür; KARSLI Sibel, (2014), Kutb’un Husrav u Şirin’i Dizin, İstanbul: Kesit Yayınları. (=HŞ)
• DİLÇİN, Cem (1991), Mes’ud bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahar İnceleme-Metin Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=SN)
• ECKMANN, János; TEZCAN Semih; ZÜLFİKAR Hamza; ATA Aysu, (2014), Nehcü’l- Ferādýs, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (=NF)
• ERASLAN, Kemal, (2000), Ahmed-i Yesevî Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. (=DH)
• ERCİLASUN, Ahmet B.; AKKOYUNLU Ziyat, (2014), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (=DLT)
• ERDAL, Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden & Boston: Brill.
• ERDEM, Melek, (2004), “Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Eş Anlamlılık (Synonymy)”. Zeynep Korkmaz Armağanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 147-162.
• ERGİN, Muharrem, (1991), Dede Korkut Kitabı II-İndeks-Gramer, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EROL, Hülya Arslan, (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin, (2000), Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=HŞ)
• HATİBOĞLU, Vecihe, (1970), “Eş Anlamlı Sözcükler Var mıdır?”. Türk Dili Dergisi, 229: 9-10.
• KANAR, Mehmet, (2009), Arapça Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
• ………, (2011), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, İstanbul Say Yayınları.
• KARAAĞAÇ, Günay, (2013), Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim), İstanbul: Kesit Yayınları.
• KURNAZ, Cemal, (1996), “Gönül”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, XIV, 150-152.
• LYONS, J., (1977), Semantics I-II, Cambridge: Cambridge University Press.
• OGDEN, C. K. ve RİCHARDS, I. A., (1923), The Meaning of Meaning, New York: Harcourt Brace-World.
• ÖZBAY, Betül, (2014), Huastuanift Maniheist Uygurların Tövbe Duası, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları. (=H)
• ÖZCAN Abdülkadir, (1996), “Gönüllü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, XIV, 152-154.
• SAĞLAM, Ayşe; YİĞİTOĞLU, Mustafa, (2014), “Yunus Emre Divanı’nda ‘Gönül Yapmak’ ve ‘Gönül Yıkmak’ Anlayışı”, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1: 34-43.
• SAĞOL, Gülden, (1995), An Inter-Linear Translation Of The Qur’an Into Khwarazm Turkish, Cambridge: Harvard University. (=HKT)
• PİLTEN, Şahru, (2008), “Dîvânu Lugâti’t-Türkte Eş Anlamlılık”, Kâşgarlı Mahmûd Kitabı (Ed. Sema Barutçu Özönder). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 325- 339.
• ………, (2013), Türk Dilinde Izdırap Sözlüğü Bir Eş Anlamlılık İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• PORZİG, Walter, (2011), Dil Denen Mucize (Çev.: Vural Ülkü), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ŞEMSEDDİN SAMİ, (1989), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• XIII: Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII, (1965-1988), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=TTS)
• TATÇI, Mustafa, (1990), Yunus Emre Dîvanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. (=YD)
• TEKİN, Şinasi, (1976), Uygurca Metinler II Maytrısimit, Ankara: Sevinç Matbaası. (=M)
• TEKİN, Talât, (2014), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=OY)
• TİETZE, Andreas, (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt 2, Wien: Österreichische Akademie der Wissenschten.
• TOKYÜREK, Hacer, (2013), “Eski Uygur Türkçesinde “Köŋül” Sözü”, Bilig, 66, 247-272.
• TOPARLI, Recep; Argunşah, Mustafa, (2014), Mu’înü’l Mürîd İnceleme-Metin-Çeviri- Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (=MM)
• TULUM, Mertol, (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ULLMANN, Stephen, (1978), “Anlambilimi”(Çev. Ahmet Kocaman), Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi: Dil Yazıları Özel Sayısı XXXVIII, 324, 355-363.
• ÖZCAN, Abdülkadir, (1996), “Gönüllü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, XIV: 152-154.
• ULUDAĞ, Süleyman, (1996), “Kalb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, XXIV, 229-232.
• USER, Hatice Şirin, (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları.
• YAZIR, Elmalılı M. Hamdi, (2012), Hak Dili Kur’an Dili Meali, Ankara: Akçağ Yayınları.