Çarlık Otokrasisinin Hizmetinde Bir Şarkiyat ve Türkoloji Mektebi: XIX.Yüzyılda Ermeni Lazarev Şark Dilleri Enstitünün Kuruluşu ve Faaliyetlerine Genel Bir Bakış

Yıl 2016, Sayı: 31, 1 - 32, 01.01.2016

Özhan Kapıcı

Öz

Lazarev Şark Dilleri Enstitüsü sermayedar Lazarev ailesi tarafından bir Ermeni mektebi olarak 1814’te Moskova’da kuruldu. Lazaryanlar 1747’de İran’dan Rusya’ya göçen müteşebbis ve tüccar Ermeni bir ailedir. Aile Moskova’da tekstil imalâtı ve ticaret ile zenginleşir. Mektebin kurucusu Ovanes Lazaryan , II.Katerina’nın sarayında nüfûz sahibi bir isimdir. Kafkasya’ya yönelik Rus emperyal siyasetinin belirlenmesinde de siyasî bir müşavir olarak nitelendirilebilir. Ailenin iktisadî ve siyasî nüfûzu Rusya, Kafkasya ve hatta İran’daki Ermenilerle ilgili politik meselelerde müdahil olmalarına imkân vermiştir. 1827’de Lazarev Şark Dilleri Enstitüsü’ne tahvil edilen mektep, özellikle Kafkasya’daki Rus bürokrasisi ve Ermeni mektepleri için Ermenice, Farsça, Türkçe ve Arapça bilen memur, mütercim ve muallim yetiştiren hususî bir gimnazyum olarak hizmet edecektir. Ermeni ve Rus memurlar yanında Kafkasya ve Yakın Şark üzerine ihtisaslaşan oryantalistler de yetiştirmeye başlar. Yüzyılın ikinci yarısında, Kafkasya’nın Rusya’ya tam olarak iltihâkı ve Rusya’nın Orta Asya’da ilerlemesi, enstitüyü imparatorluğun siyasî ve askerî çıkarları için daha önemli bir hâle getirdi. Bu dönemde Rusya otokrasisinin emperyal politikalarının bir vasıtası olması yanında enstitü, Rusya Şarkiyatçılığına, özellikle Yakın Şark çalışmalarına da hizmet edecektir. XX. Yüzyıl Rusya Türkolojisinin önemli isimlerinin yetiştiği ve ders verdiği bir kurum olarak Sovyet İlimler Akademisi’ne bağlanacaktır

Anahtar Kelimeler

Rusya, Oryantalizm, Türkoloji, Lazarev, Şark dilleri

A School of Orientology and Turcology Under the Service of Tsarist Autocracy: An Overview on Foundation and Activities of the Armenian Lazarev Instutute for Oriental Languages in the 19th Century

Öz

Lazarev Institute of Oriental Language was founded in Moscow in 1814 by the financier Lazarean family as an Armanian charity school. The Lazareans Lazarevs was originally a prosperous merchant family emigrated to Russia from Persia in 1747. In Moscow they opened a silk factory and mercantile entreprises. Hovannes Lazarean whose last will was founding of an Armenian school was an influential counsellor of the Russian imperial policy to the Caucausia. The family’s wealth enabled them to advance the affair of the Armanians in Russia, in Transcaucausia and even in Persia. The Educational institution was named the Lazarev Institute of Oriental Language in 1827 by the state and the Institute served as a special gymnasium that teached languages of Armanian, Persian, Turkish, and Arabic especially for the civil and military bureaucracy of the imperial Russia and trained teachers for Armanian schools in Russia. Beside the Armenian and Russian civil servants, also Russian scholars specializing in Caucasian and Middle Eastern studies received their education at the Institute. In the second half of the 19th century, Russian conquest of Caucasia and military policy into Central Asia made the Institute even more necessary for imperial concerns. In this survey we will attempt to explain to the story of Lazarev Institute of Oriental Language in the contex of orientalism and imperial politics.

Anahtar Kelimeler

Russia, Orientalism, Turkology, Lazarevs, Oriental languages

Kaynakça

• Tsentralniy İstoriçeskiy Arhiv Moskvı (TsİAM) (Moskova Merkezî Tarih Arşivi) Fond 213 (Lazarevskiy İnstitut Vostoçnıh Yazıkov) opis 1, delo 1, 5, 42
• Rossiyskiy Gosudarstvenniy Arhiv Drievnih Aktov (RGADA) (Rusya Devlet Kuyud-ı Kadime Arşivi)Fond 1252 (Lazarevler)opis 1, delo 262, 531.
• Bâbıâli Evrak Odası (BEO).2635/197562
• Dâhiliye Mektubî (DH.MKT) 975/48
• İrâde Hariciye (İ.HR.) 397/1323
• Dâhiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR) 420/10
• AMİRHANYAN, A., (1992). Taynı Doma Lazarevıh, Fragmentı İstorii Moskovskoy Armyanskoy Obşinı XIV-XX. veka, Moskova: İzdatelstvo “Vse dlya vas”.
• ANANYAN, J.A., (1998). “Lazarevskiy institut vostoçnıh yazıkov v pervoy polovine XIX- go veka”, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1-2: 63-74.
• ANDREYEVA, Elena, (2007). Russia and Iran in the Great Game, Travelogues and Orientalism, New York: Routledge.
• ARAKİN, V.D., (1976). “İstoriya Oteçestvennoy Tyurkologii, V.A.Gordlevskiy-İssledovatel Tyurkskih Yazıkov”, Sovetskaya Tyurkologiya, 5: 67-77.
• BAHAROV, M., (1856). Putevoditel po Moskve i ukazatel iya dostoprimeçatelnostey, Moskova: Tipog. vedom. Moskov. Gorod. Politsii.
• BARTLETT, Roger, (2010). “Ropsha, where Peter III was murdered…’: Faces and Façades of an Imperial Estate”, Personality and Place in Russian Culture, Essays in Memory of Lindsey Hughes, London: UCL School of Slavonic and East European Studies.
• BAZİYANTS, Aşot Padvakanoviç, (1959). Lazarevskiy institut vostoçnıh yazıkov (istoriçeskiy oçerk). Moskova: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Voskovovedeniya.
• BAZİYANTS, Aşot Padvakanoviç, (1973). Lazarevskiy İnstitut v İstorii oteçestvennogo vostokovedeniya, Moskova: Nauka.
• BAZİYANTS, Aşot Padvakanoviç, (1982). Nad Arhivom Lazarevıh, Moskova: Nauka.
• BAZİYANTS, Aşot Padvakanoviç. (1961). “İz istorii Tyurkologii v Lazarevskom institute”, Kratkie soobşeniya İnstituta Narodov Azii Akademi Nauk SSSR, XXX: 103-119.
• BAZİYANTS, Aşot Padvakanoviç, (1963). “Sozdanie İnstituta vostoçnıh yazıkov v Moskve (pervaya polovina XIX veka). Oçerki po istorii russkogo vostokovedeniya, VI: 270- 301.
• BOURNOUTİAN, George, (1998). Russia and the Armanians of Transcaucasia 1797-1889 A Documentary Record, California: Mazda Publishers.
• BOURNOUTİAN, George, (2001). Armanians and Russia (1626-1796) A Documentary Record, California: Mazda Publishers.
• ÇERNORUTSKAYA L.I., (1997). 300 Years of Oriental Studies in Russia (Imperial, Soviet and Post-Soviet periods). Moskova: Institute of Oriental Studies.
• DANTSİG, B.M., (1968). İzuçeniye Blijnego Vostoka v Rossii, Moskova: Nauka.
• DUVERDIER, Gérald, (1996). “L’orientalisme piétiste en Prusse et en Russie”, Dix- huitième siècle, 28: 71-90.
• ETKIND, Alexander, (2004). “Orientalism Reversed: Russian Literature in the Times of Empires”, Modern Intellectual History, IV, 3: 617-628.
• FRYE, Richard N. (1972). “Oriental Studies in Russia”, Russia and Asia, Essays on the Influence of Russia on the Asian Peoples, (Ed.Wayne S.Vucinich). California: Stanford University Hoover Institution Press: 30-52.
• HAHANOV, Aleksandr Solomonoviç, (1903). Tridtsatiletie Spetsialnıh Klassov Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov, Moskova: Tipografiya Varvary Gattsuk.
• JENKINS, Michael (1969). Arakcheyev. Grand Vizier of the Russian Empire, London: Faber and Faber.
• KANANOV, Georgi, (1865). “Reç proiznesennaya po sluçayu pyatidisyatiletnyago yubileya Lazarevskogo İnstituta”, Oçerk pyatidisyatiletney diyatelnosti Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov, Moskova: Tipografiya Lazarevskogo İnstituta.
• KHALID, Adeeb, (2000). “Russian History and the Debate over Orientalism”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, I, 4: 691-699.
• Katalog knig i rukopisey bibliotek Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov, (1888, 1896, 1901). 3 cilt, Moskova: Tipografiya O.O.Gerbeka.
• KNIGHT, Nathaniel, (2000). “On Russian Orientalism: A Response to Adeeb Khalid”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, I, 4:.701-715.
• KNIGHT, Nathaniel (2000b). “Girgor’ev in Orenburg, 1851-1862: Russian Orientalism in the Service of Empire?”, Slavic Review, LIX, 1: 74-100.
• KONONOV, A.N., (1974). Biobibliografiçeskiy Slovar Oteçestvennıh Tyurkologov, Dooktyabrskiy Period, Moskova: Nauka.
• KUNZ, George Frederick, (1919). “The Crown Jewels of Russia”, Art&Life, X, 6: 288-292.
• LAYTON, Susan, (2005). Russian Literature and Empire: Conquest of Caucasus from Pushkin to Tolstoy, Cambridge: Cambridge University Press.
• MARGARYAN, Gevorg Kamoyeviç, (2006). Rol H.E.Lazareva v istorii russko-armyanskih otnoşeniy, (Yayımlanmamış K.İ.N.). Moskova: Rossiskiy Universitet Drujbıy Narodov.
• MARSHALL, Alex, (2006). The Russian General Staff and Asia 1800-1917, London and New York: Routledge.
• Materialı dilya istorii Lazarevskogo instituta vostoçnıh yazıkov, (1914). I, (predisl.: P.Gidulyanov). Moskova: Tipografiya Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov.
• MİHNEVİÇ, Vladimir, (1874). Peterburg ves na ladonn, Sankt-Peterburg: Tipografiya K.N.Plotnikova.
• MİLİBAND, S.D. (2008). Vostokovedı Rossii XX-naçalo XXI veka: Biobibliografiçeskiy slovar, I, Moskova: Vostonçnaya Literatura.
• NERSİSYAN, Mkritiç Gegamoviç, (1981). A.V.Suvorov i russko-armyanskie otnoşeniya v 1770-1780-h godah, Erivan: Ayastan.
• NEVEROV, Yan. (1863). Kratkiy Otçet o sostoyanii Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov v 1862-1863 Akademiçeskom godu, Moskova: Tipografiya Lazarevskogo İnstituta.
• Pod vıysoçayşim pokrovitelstvom sostoyaşiy Moskovskiy Armyanskiy Lazarevıh İnstitut vostoçnıh yazıkov, (1830). Moskova: Tipografiya Lazarevıh İnstituta Vostoçnıh Yazıkov.
• Programmı Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov, (1859). Moskova: Tipografiya Lazarevskogo İnstituta.
• SAHNI, Kaplana, (1997). Crucifying the Orient: Russian Orientalism and the Colonization of Caucasus and Central Asia, Bangkok: White Orchid Press.
• Semidesyatipyatiletiye Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov 1815-1890, İstoriçeskiy Oçerk s prilojeniyami, Moskova: Tipografiya A.A.Gattsuka, 1891.
• Sobranie aktov otnosyaşihsa k obozreniyu istorii Armyanskogo naroda, (1838). III, Moskova: Tipografiya Lazarevıh İnstituta Vostoçnıh Yazıkov.
• Sobranie vıysoçayşih ukazov i aktov, otnosyaşihsa do Moskovskogo Lazarevskih İnstituta vostoçnıh yazıkov, (1839). Sank-Peterburg: Otdeleniya Tipografiya Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov.
• SOMUNCUOĞLU, Tümen B., (2006). Türkistan’da Eğitim (1865-1917) ve Çarlık Rusyası’nın Sosyo-Politik Açıdan Eğitime Yaklaşımı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TER-SARKİSTANTS Alla, (2003). “İz istorii Armyanskoy obşiny Moskvı”, Pervıe Lazarevskie çteniya po istorii Armyan Rossii, Moskova: 39-54.
• TODOROVA, Maria (2000). “Does Russian Orientalism Have a Russian Soul? A Contribution to the Debate between Nathaniel Knight and Adeeb Khalid”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, I, 4: 717-727.
• TORKUNOV, A.V., (2015). Lazarevskiy institut vostoçnıh yazıkov v kontekste istorii vostokovedeniya, Polis. Politiçeskie issledovaniya, 6: 9-22.
• VAN DER OYE, David Schimmelpennick, (2008). “Mirza Kazembek and the Kazan School of Russian Orientology”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, XXVIII, 3: 443-458.
• VASELOVSKİY, N.İ., (1879-1880). “Svedeniya ob offitsialnom prepodovanii vostoçnıh yazıkov v Rossii”, Trudı tretyago mejdunarodnogo syezda orientalistov v S-Peterburge 1876, I (pod.red. V.V.Grigoryeva). St.Peterburg&Leiden: Brill, 97-256.
• WHITTAKER, Cynthia H., (1984). The Origins of Modern Russian Education: An Intellectual Biography of Count Sergei Uvarov 1786-1855, Ohio: Nothern Illinois University Press.
• WORRELL, William H., (1919). “An Account of Schools for Living Oriental Languages Established in Europe”, Journal of the American Oriental Society, XXXIX: 189-195.
• ZAYTSEV, İlya, (2008). “K istorii rukopisnoy kolleksii Lazarevskogo İnstituta Vostoçnıh Yazıkov v Moskve”, Blijniy Vostok i Kavkaz, Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferentsiya, posvyaşennaya 50-letiyu osnovaniya İnstituta Vostokovedeniya NAN RA, Erivan: 64-68.
• ZİNOVYEV, Aleksey, (1855). İstoriçeskiy Oçerk Lazarevskogo İnstituta Vostoçhnıh Yazıkov, St.Petersburg: Tipografiya İmparatorskoy Akademii Nauk.