Çağatay Türkçesinde Tasvir Fiilleri

Yıl 2016, Sayı: 32, 21 - 56, 01.06.2016

Filiz Meltem Erdem Uçar

Öz

Tasvir fiilleri, iki ayrı fiilden oluşmuş birleşik yapılarda birinci fiildeki oluş ve kılışı türlü yönlerden tanımlayan, tasvir eden fiillerdir. Bu yolla kurulan birleşik fiillerde asıl anlam zarf-fiil yapısındaki birinci fiil üzerindedir. İkinci fiil ise gerçek anlamından uzaklaşarak esas fiildeki oluş ve kılışı tasvir eden yardımcı fiil durumuna gelmiştir. Bu şekilde bir esas fiil ile bir tasvir fiilinden oluşan ve Türk dilinin her döneminde görülen birleşik yapılar, dilimizin anlam inceliklerinin ortaya konulmasında önemli rol üstlenmektedir. Bu noktada eldeki çalışma, Çağatay Türkçesindeki tasvir fiillerinin kullanım özelliklerini ve işlevlerini tespit etmek amacıyla hazırlanmıştır

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, tasvir fiilleri betimleyici eylemler, birleşik fiiller, zarf-fiiller, yardımcı fiil

Descriptive Verbs In Chagatai Turkish

Öz

Descriptive Verbs In Chagatai Turkish Absract: Descriptive verbs in Turkish are the second verb of the compound verbs which describes or defines various actions or states of the first verb. In such compound verbs, the actual meaning lies on the first verb which is a gerund. The second verb loses its primary meaning and turns into an auxiliary verb helping describe the action or state of the main verb. The compound structures which are formed with one main and one descriptive verb and seen in every phase of the Turkish language play a significant role in presenting the delicacies of meaning in our language. In this respect, the present study aims to define the features and functions of descriptive verbs in Chagatai Turkish

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, descriptive verbs, compound verbs, verbal adverbs, auxiliary verbs

Kaynakça

• ABİK, Ayşehan Deniz, (2005). Meyveler Münazarası Doğu Türkçesi, İstanbul: Seçkin Yayınevi.
• ABİK, Ayşehan Deniz, (2006). ‘Alī Şīr Nevāyī Ḫamsetü’l-Müteḥayyirīn. Metin-Çeviri- Açıklamalar-Dizin, Ankara: Seçkin Yayınları.
• AL-TURK, Gulhan, (2006). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• ARAT, Reşit Rahmeti, (1991). Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: TDK Yayınları.
• AŞÇI, Ufuk Deniz, (2010). Mirzā Aḫmd bin Mirzā Kerīm Mûsâ-nâme İnceleme- Transkripsiyonlu Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım, İstanbul: Palet Yayınları.
• ATA, Aysu, (1997). Nāṣırü’d-Dīn Bin Burhānü’d-dīn RabŞūzī Ḳıṣasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları.
• BANGUOĞLU, Tahsin, (2000). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema, (1996). ‘Alī Şīr Nevāyī Muḥākemetü’l-LuŞateyn İki Dilin Muhakemesi, Ankara: TDK Yayınları.
• BERBERCAN, Mehmet Turgut, (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin- Dizin). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktara Tezi, İstanbul.
• BERBERCAN, Mehmet Turgut, (2011). “Buğra Tezkiresi’nden Parçalar (Transkripsiyon-Dil Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar-Tercüme)”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6, 4: 431-455.
• BEŞEN DELİCE, Tuna, (2010). Türkmen Türkçesinde Fiil, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• BİLGEGİL, M. Kaya, (1963). Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Güzel İstanbul Matbaası.
• CAFEROĞLU, Ahmet, (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• CANPOLAT, Mustafa, (1995). Ali Şir Nevayî, Lisânü’t- Tayr, Ankara: TDK Yayınları.
• COŞKUN, Volkan, (1996). “Özbek Türkçesinde Fiilleri Birleşik Fiil Yapan Yardımcı Fiiller”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 102: 129-139.
• ÇELİK, Ülkü, (1996). Alī-şīr Nevāyī Leylī vü Mecnūn, Ankara: TDK Yayınları.
• DEMİRAL, Abdullah, (2012). Harezm Türkçesinde Birleşik Fiiller, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Diyarbakır.
• DEMİRCİ, Ümit Özgür, (2010). Eski Türkçede Fiiller, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• DEMİREZ, Güneri Aysun, (2013). “Yeni Uygur Türkçesinde Tabanlaşmış Birleşik Fiiller”. Gazi Türkiyat, 13: 59-80.
• DİNÇER, Hilal, (2008). Zakircân Furkat Eserler Mecmuası I (275-378. s.) (Metin- İnceleme-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• ECKMANN, János, (2003). Çağatayca El Kitabı, (çev. G. Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
• EDİSKUN, Haydar, (2007). Türk Dilbilgisi Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ERASLAN, Kemal, (1971). “Nevâyî’nin Hâlât-ı Seyyid Hasan-ı Big Risalesi”, Türkiyat Mecmuası, 16: 89-110.
• ERASLAN, Kemal, (1992). “Çağatay Şâiri Atayî’nin Gazelleri”, TDAY-Belleten 1987: 113- 164.
• ERASLAN, Kemal, (1993). Alî-Şîr Nevâyî Mîzânu’l-Evzân (Vezinlerin Terazisi). Ankara: TDK Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (1996). Alī-şīr Nevāyī Nesāyimü’l-Maḥabbe Min Şemāyimü’l-Fütüvve I Metin, Ankara: TDK Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı, Ankara: TDK Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (2001a). Alî-Şîr Nevâyî Mecâlisü’n-Nefâyis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (2001b). Alî Şîr Nevayî Mecâlisü’n-Nefâyis II (Çeviri ve Notlar). Ankara: TDK Yayınları.
• ERBAY, Fatih, (2003). Muhammed Bin Ahmedü’z-Zahid’e Ait Çağatayca Bir Fıkıh Kitabı (inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• ERCİLASUN, A. Bican, (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet B. ve Ziyat AKKOYUNLU, (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• ERDEM UÇAR, Filiz Meltem, (2015). Gedâyî Dîvânı İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: Gazi Kitabevi.
• ERENOĞLU, Neşe, (2014). “Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesinin Söz Dizimi Karşılaştırması Üzerine”, The Journal of Academic Social Science Studies, 24: 545- 570.
• ERGİN, Muharrem, (1990). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• FİDANCI, Mahmut, (1994). Şâh Meşreb Menâkıb-nâmesi (İnceleme-Metin-Sözlük). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• GABAİN, A. Von, (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, TDAY-Belleten: 1-28.
• GENCAN, Tahir Nejat, (2001). Dilbilgisi, Ankara: Ayraç Yayınevi.
• GEDİK, Sadi, (2010). Baba Rahim Meşreb’in Kitâb-ı Mebde-i Nûr Mesnevisi (İnceleme- Metin-Gramer-Dizin). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
• GÖZÜTOK, Avni, (2008). Haydar Tilbe Mahzenü’l-Esrâr, İstanbul: Fenomen Yayınları.
• GÜNER, Galip, (2008). Karahanlı Türkçesinde Fiil, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri.
• GÜNEŞ, Sezai, (2003). Türk Dili Bilgisi Tarihî Gelişim, Ses, Ek, Kelime ve Cümle Bilgisi, İzmir: DEÜ Rektörlük Matbaası.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin, (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: TDK Yayınları.
• HATİBOĞLU, Vecihe, (1972). Türkçenin Sözdizimi, Ankara: TDK Yayınları.
• ISKAKOV, A., (1974). Kazırgi Kazak Tili-Morfologiya, Almatı.
• KAÇALİN, Mustafa, (1990). Çiñggiz Kağan Târihi Çevirisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• KARA, Funda, (2011). “Bil- Tasvir Fiilinin İşlevleri”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6, 1: 1381-1397.
• KARAAĞAÇ, Günay, (1997). Lutfî Divanı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARAAĞAÇ, Günay, (2009). Türkçenin Söz Dizimi, İstanbul: Kesit Yayınevi.
• KARAHAN, Leylâ, (2010). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, (1989). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: TDK Yayınları.
• KARAÖRS, Metin, (2006). Alî Şir Nevâyî, Nevâdirü’ş-Şebâb, Ankara: TDK Yayınları.
• KARASOY, Yakup, (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• KARGI ÖLMEZ, Zuhal, (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• KARGI ÖLMEZ, Zuhal, (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• KAYA, Önal, (1996). ‘Ālī Şīr Nevāyī Fevāyidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yayınları.
• KAYA, Ceval, (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• KİRİŞÇİOĞLU, Fatih, (2008). “Saha Türkçesindeki Tasvirî Fiiller Üzerine-I”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 24-27 Haziran 2008, Ankara (Basılmamış bildiri).
• KORKMAZ, Zeynep, (1959). “Türkiye Türkçesinde ‘İktidar’ ve ‘İmkân’ Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri”, TDAY-Belleten 1960, Ankara: 107-124.
• KORKMAZ, Zeynep, (2007a). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, Ankara: TDK
• KORKMAZ, Zeynep, (2007b). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• KÖKEN, Vedat, (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Ankara: TDK Yayınları.
• KUDAYBERGENOV, S. Tursunov ve C. SIDIKOV, (1980). Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, I. Bölüm: Fonetika Cana Morfologiya, Frunze: İlim Basması.
• KUT, Günay, (2003). Ali Şir Nevâyî, Garâ'ibü’s-Sıgar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• MERHAN, Aziz, (2008). “Özbek Dilinde Betimleyici (Deskriptif) Eylemler”, TUBA / JTS, 32, I: 367-383.
• MERHAN, Aziz, (2009). “Atabetü’l-Hakayık’ta Birleşik Eylemler”, Bilig, 49: 101-112.
• MERHAN, Aziz, (2012). “Kutadgu Bilig’de Betimleyici Eylemler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, 5, 21: 196-208.
• MUTLU, Hüseyin Kahraman, (2007). “Tur- Yardımcı Fiilinin Kullanımı Hakkında”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 1: 103-110.
• ÖLMEZ, Zuhal, (2003). “Çağataycada Yardımcı Eylemler ve Deyimler Üzerine”, Mustafa Canpolat Armağanı, Ankara: 119-133.
• SARICA, Bedri, (1996). Allahyâr Sûfî’nin Fevzü’n-Necât’ı (İnceleme, Metin, Sözlük). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van.
• SCHAMİLOĞLU, Uli, (1988). “Türk Dillerinde Yardımcı Fiiller Sorunu”, Uluslararası Türk Dili Kongresi (26 Eylül-3 Ekim 1988): 153-168.
• TAN, Ali, (2005). Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana.
• TEKİN, Talat, (2003). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: TDAD: 9.
• TEKİN, Talat, (2010). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• TEZCAN, Semih ve Hamza ZÜLFİKAR, (2004). Nehcü’l-Ferādīs Uştmaḫlarnıŋ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) I Metin II Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları.
• TOPARLI, Recep, (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn, Ankara: TDK Yayınları.
• TOPARLI, Recep, (1998). Harezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları.
• TOPARLI, Recep, M. Sadi ÇÖGENLİ ve Nevzat H. YANIK, (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yayınları.
• TÖREN, Hatice, (2001). Alî Şîr Nevâyî Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• TULUM, Mehmet Mâhur, (1997). Özbekçe’de Tasvir Yardımcı Fiilleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• TÜRKAY, Kaya, (2002). ‘Alī-Şīr Nevāyī Bedāyiu’l-Vasat Üçünçi Dīvān, Ankara: TDK Yayınları.
• YAMAN, Ertuğrul, (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Ankara: TDK Yayınları.
• YILDIRIM, Talip, (2010). Hüseyin Baykara Dîvânı İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, İstanbul: Hat Yayınevi.
• YILDIZ, Mustafa, (2004). Yeni Uygur Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• YUDAHİN, K. K., (1985). Kirgizko-Ruskiy Slovar; Kırgızca-Orusça Sözdük, I, II, Frunze.
• YÜCE, Nuri, (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Hârizim Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: TDK Yayınları.
• YÜCEL, Bilal, (1995). Bâbür Dîvânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Ankara: TDK