Saha Türkçesinde Ayı ile İlgili Örtmece Söz Varlığı

Yıl 2017, Sayı: 33, 25 - 56, 01.01.2017

Gülsüm Killi Yılmaz

Öz

Saha Türkçesi “ayı” ile ilgili söz varlığı bakımından büyük bir çeşitlilik göstermektedir. Bunları büyük bir bölümü ayı ile ilgili inanışlar sonucunda ortaya çıkmış örtmece adlardır. Bu çalışmada Saha Türkçesinde ayı anlamında kullanılan yüze yakın sözcük tespit edilmiştir. Ayının adlandırılmasıyla ilgili söz varlığını öncelikle genel olarak ayıyı ifade eden doğrudan adlandırmalar; ayının türlerinin adlandırılması; ayının yaş ve cinsiyetine göre adlandırılması biçiminde sınıflandırmak mümkündür. Bunların dışında ayının bir de örtmece adları vardır. Örtmece olarak kullanıldığı tespit edilmiş olan 66 sözcük ya da söz öbeğinin anlamından yola çıkılarak şöyle bir sınıflandırma yapmak mümkün olmaktadır: 1 akrabalık ilişkilerini ve insanın yaşlılık dönemini belirten adlar; 2 unvanlar ve saygı bildiren hitap biçimleri; 3 ayının gücünü ve büyüklüğünü ifade eden adlar; 4 ayının davranış özelliklerini belirten adlar; 5 ayının fiziksel özelliklerini belirten adlar gövdesinin iriliği, kürkünün özellikleri, dişleri ; 6 ayının yaşadığı yer ve yaşam biçimiyle ilgili adlar; 7 zamirler; 8 ödünçlenmiş “ayı” anlamındaki sözcükler; 9 diğer anlamı ve kökeni ile ilgili açık bir bilgiye ulaşılamayan, ancak muhtemelen ödünçleme ya da sesbirimsel değiştirme yöntemiyle oluşmuş olan adlar . Bu örtmece adların üretiminde türetme, ödünçleme, eğretileme, ad aktarımı, dolaylama, zamirleştirme, sesbirimsel değişiklik örneklerine rastlamak mümkündür

Anahtar Kelimeler

Saha Yakut, ayı, örtmece ad, tabu, adlar, söz varlığı

Euphemistic Vocabulary about “Bear” in Sakha Turkish

Öz

Sakha Turkish has a great variety in terms of the vocabulary regarding “bear”. Most of them are euphemistic names which were derived due to the beliefs about the bear. In this study, almost 100 words referring to the word “bear” in Sakha Turkish were detected. We have classified the vocabulary in terms of direct names referring to “bear”, the types of “bear” and age and gender of “bear”. In addition to these, the word “bear” has euphemistic names. Following classification is made in consideration of 66 words or phrases which are found euphemistically used: 1 words expressing kinship relations and the old age of the human; 2 titles and address forms reflecting respect; 3 words expressing the power and size of the bear; 4 words expressing behavioral features of the bear; 5 words expressing physical features of the bear size of its body, characteristics of its fur, teeth ; 6 words regarding the environment and life style of the bear; 7 pronouns; 8 borrowed words meaning “bear”; 9 other names we do not have clear information about meanings and origins of these, however they were probably created with the methods of borrowing or phonemic replacement . We can find examples of derivation, borrowing, metaphor, metonymy and periphrasis, pronominalization, phonemic replacement in production of these euphemistic names

Anahtar Kelimeler

Sakha Yakut, bear, euphemism, taboo, names, vocabulary

Kaynakça

• AFANAS’YEV, P.S., L.N. HARİTONOV (Red.), (1968), Russko-yakutskiy slovar’, Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya entsiklopediya”.
• AFANAS’YEV, P.S., M.S., VORONKİN ve M.P., ALEKSEYEV, (1976), Dialektologiçeskiy slovar’ yakutskogo yazıka, Moskva: İzdatel’stvo:Nauka.
• AFANAS’YEV, Pyotr Savviç, (1996), Saxa biliññi tıla. Leksikologiya, Cokuuskay: Saxa gosudarstvennay un-tın izd-ta.
• AHMETOV, Edil, (1995), Türki tillerindegi tabu men evfemizmder, Almatı: “Ğılım”.
• ALLAN Keith ve Kate BURRİDGE (1991), Euphemism & Dysphemism, New York-Oxford: Oxford University Press.
• ARAPOVA N. S., (1998), Evfemizmı, Bol’şoy entsiklopediçeskiy slovar’. Yazıkoznaniye, (Glavnıy redaktor V.N. Yartseva), Moskva: Nauçnoye izdatel’stvo “Bol’şaya Rossiyskaya Entsiklopediya”: 590.
• BASKAKOV, N. A. (Red.), (1964), Russko-Altayskiy slovar’, Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”.
• BASKAKOV, N.A. ve T.M. TOŞÇAKOVA, (1947), Oyrotsko-russkiy slovar’, Moskva: OGİZ Gosudarstvennoye izdatel’stvo inostrannıx i natsional’nıx slovarey.
• BOLDIREV, Boris Vasil’yeviç, (2000), Evenkiysko-russkiy slovar’, Çast’1 A-P, Novosibirsk: İzdatel’stvo SO RAN Filial “GEO”; Evenkiysko-russkiy slovar’, Çast’2 R- Ya, Novosibirsk: İzdatel’stvo SO RAN Filial “GEO”.
• BORGOYAKOV, V.A., (2001), “Nazvaniya xişçnıx zverey (po materialam dialektov xakasskogo yazıka)”, Yejegodnik instituta sayano-altayskoy tyurkologii/Soyan-Altay tyurkologiya institudınıñ çıl çıındızı, Vıp. V, Abakan: İzdatel’stvo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F. Katanova: 60-62.
• CLAUSON, Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• ÇANKOV, Dmitriy İvanoviç, (1987), “Sinonimi v xakasskom yazıke”, Leksikologiya i slovoobrazovaniye xakasskogo yazıka, Abakan: “Xakasiya”: 82-90.
• DAL’, Vladimir, (2003), Tolkovıy slovar’ jivogo velikorusskogo yazıka: v çetıryox tomax, Moskva: “Russkiy yazık”.
• DEMİRCİ, Kerim, (2008), “Örtmece (Euphemism) Kavramı Üzerine”, Millî Folklor, 2008, Yıl 20, Sayı 77: 21-34.
• DOERFER, Gerhard, (1963), Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen: unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit, Volume 1, Wiesbaden: F. Steiner.
• Doklad “Ob ekologiçeskoy situatsii v Respublike Saxa (Yakutiya) za 2015 god, Yakutsk 2016 (www.minpriroda.sakha.gov.ru/dokladı-o-sostajanii-okruzhajuschej-sredy).
• DURANLI, Muvaffak, (2006), “Saha Türklerinde Ayı Kültü ve Bu Kült Çevresinde Oluşan İnançlar”, Sibirische Studien, Sommer 2006, 1, 1, Göttingen-İstanbul, 105-116.
• DYRENKOVA, Nadejda Petrovna, (1930), “Bear worship among Turkish tribes of Siberia”, 23rd International Congress of Americanists, NewYork: International Congress of Americanists: 411-440
• FİLİN, F.P. (Red.), (1972), Slovar’ russkix narodnıx govorov, Vıp. VII, Leningrad: Leningradskoye otdeleniye izdatel’stva “Nauka”.
• FRAZER, Sir James George, (1919), The Golden Bough, A Study in Magic and Religion, Part II: Taboo and The Perils of the Soul, London: Macmillan and Co.
• GÜNGÖR Ahmet, (2006, “Tabu-Örtmece (Euphemism) Sözler Üzerine”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Esntitüsü Dergisi (TAED), Sayı 29: 89-93.
• HARUZİN, Niolay Nikolayeviç, (1899), Medvej’ya prisyaga i totemiçeskiye osnovı kul’ta medvedya u ostyakov i vogulov, Moskva: Postavşçik Vsoçayşago Dvora T-vo Skorop. A.A. Levenson. HAUENSCHILD, Ingeborg, (2008)
• Lexikon jakutischer Tierbezeichnungen
• TURCOLOGICA, Band 77, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• İONOV, V.M., (1916), “Medved’ po vozzreniyam yakutov”, Jivaya starina, God XXIV, Vıp.3, 1915, Prilojeniye No.3, Petrograd: 051-058.
• KAŁUŻYŃSKI, Stanisław, (1961), Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprache, Warszawa: Panstwowe wydawnictwo naukowe.
• KAŁUŻYŃSKI, Stanisław, (1995), Iacutica: Prace jakutoznawcze, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG.
• KANSU YETKİNER, N., (2006), Blood, Shame and Fear: Self-Presentation Strategies in Turkish Women's Talk about their Health and Sexuality, PhD thesis Rijksuniversiteit Groningen, Behavioral ans Cognitive NeuralSciences research school.
• KÁROLY, László, (2008), “Yakut names for animals in Pallas’s Zoographia”, Acta Orientalia, 61 (3): 295-323.
• KÂŞGARLI, Mahmud, (2005), Divanu Lugati’t-Türk, (Çev. S. Erdi ve S. Tuğba Yurteser), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, (2008), “Sibirya Türklüğünde “Ayı” İle İlgili İnanışlar”, Av ve Avcılık Kitabı, (Editörler: E. GÜRSOY NASKALİ ve H. OYTUN ALTUN, İstanbul: KİTABEVİ: 433-454.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, (2014), “Sibirya Türk Halklarının Dillerinde Ayı İle İlgili Örtmece Söz ve İfadeler”, The Second International Symposium of Turkolgy “Questions and Developments of Modern Turkology Studies”, Faculty of Oriental Studies, University of Warsaw, September 12-14, 2012, Warsaw/Poland: 313-326.
• KOPILENKO, M. M., (1997), Osnovı etnolingvistiki, Almatı: “Akıl Kitabı”.
• KORKİNA Ye.İ., Ye. İ. UBRYATOVA ve L.N. XARİTONOV, N. Ye. PETROV (Red.), (1982), Grammatika sovremennogo yakutskogo literaturnogo yazıka: fonetika i morfologiya, Moskva: İzdatel’stvo “Nauka”.
• KULAKOVSKİY, A. Y., (1979), Nauçnıye trudı (Haz. N.V. Yemel’yanov ve P.A. Sleptsov), Yakutsk: Yakutskoye knijnoye izdatel’stvo.
• KURPEŞKO-TANNAGAŞEVAN. N. ve F.Ya. APON’KİN (1993). Şor-kazak pazok kazak- şor ügredig söstük/Şorsko-russkiy i russko-şorskiy slovar’, Kemerovo: Kemerovskoye knijnoye izdatel’stvo.
• LAUDE-TSİRTAUTAS, İ., (1976), “K voprosu o tabu i evfemizmax v kazaxskom, kirgizskom i uzbekskom yazıkax”, Sovetskaya tyurkologiya, 1976, No:4: 72-86.
• LESSING, Ferdinand D. (Gen. Ed.), (1960), Mongolian-English Dictionary, Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• LI, Yŏng Sŏng, (1999), Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg.
• LINFOOT-HAM, Kerry, (2005), “The Linguistics of Euphemism: A Diachronic Study of Euphemism Formation”, Journal of Language and Linguistics, Vol. 4 No. 2: 227-263.
• MAAK, Riçard Karloviç, (1886), Vilyuyskiy okrug Yakutskoy Oblasti, Ç. II, S. Peterburg: Tipografiya i Xromolitografiya A. Tranşelya.
• MEL’NİKOVA, L.V., (1994), Tofı, İstoriko-etnografiçeskiy oçerk, İrkutsk: Vostoçno- sibirskoye knijnoye izdatel’stvo.
• MORDOSOV, İ.İ., (2006), “Burıy medved’ (Ursus Arctos L.) Yakutii”, Vestnik YaGU, Tom 3, No: 4: 21-31.
• MOSKVİN, V.P., (2001), “Evfemizmı: sistemnıye svyazi, funktsii i sposobı obrazovaniya”, Voprosı yazıkoznaniya, 2001, No: 3: 58-70.
• OJEGOV, S.İ. ve N.Yu. ŞVEDOVA, (1998), Tolkovıy slovar’ russkogo yazıka, Moskva: Azbukovnik.
• ÖLMEZ, Mehmet, (2007), Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• PALLAS, P. S., (1811), Zoographia Rosso-Asiatica: sistens omnium animalium in extenso Imperio Rossico, et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum, Petropoli: In officina Caes. Acadamiae Scientiarum Impress. MDCCCXI.
• PAVLOVA, İ.P., (1996), Leksiçeskaya Sistema evfemizmov yakutskogo yazıka, Avtoreferat dissertatsii na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskix nauk, Yakutsk.
• PEKARSKİY, E. K. ve N. P. POPOV, (1928), Sredi yakutov (Sluçaynıye zametki), İrkutsk: Tip.izd. “Vlast’ truda”.
• PEKARSKİY, E.K., (1959), Slovar’ yakutskogo yazıka, T. I-III, Moskva: İzdatel’stvo AN SSSR.
• POPOV, Gavriil Vasil’yeviç, (2003), Etimologiçeskiy slovar’ yakutskogo yazıka, ç. I, Novosibirsk: “Nauka”.
• POPPE, Nikolaus, (1961), Jakutische Etymologien, Ural-Altaische Jahrbücher, 33, 1961: 136-141.
• POTAPOV, Leonid Pavloviç, (1929), “Oxotniç’i pover’ya i obryadı u altayskih turkov”, Kul’tura i pis’mennost’ Vostoka, Baku, 1929, Kn. 5: 123-149.
• RADLOFF, Wilhelm, (1893), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, V.I/1, S. Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademi Nauk.
• RADLOFF, Wilhelm, (1908), Die jakutische Sprache in ihrem Verhältnisse zu den Türksprachen, St. Petersbourg: Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• RÄSÄNEN, M., (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuch der türkischen Sprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• RASSADİN, Valentin İvanoviç, (1980), Mongolo-buryatskiye zaimstvovaniya v sibirskix tyurkskix yazıkax, Moskva: İzdatel’stvo “Nauka”.
• RASSADİN, Valentin İvanoviç, (1995), Tofalarsko-russkiy russko-tofalarskiy slovar’, İrkutsk: Vostoçno-sibirkoye knijnoye izdatel’stvo.
• ROMANOVA, Agniya Vasil’yevna, Anna Nikolayevna MIREYEVA ve Pyotr Petroviç BARAŞKOV, (1975), Vzaimovliyaniye evenkiyskogo i yakutskogo yazıkov, Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka” Leningradskoye otdeleniye.
• ROUX, Jean-Paul, (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SANJEYEV, G.D., M.N. ORLOVSKAYA ve Z.V. ŞEVERNİNA, (2016), Etimologiçeskiy slovar’ mongol’skix yazıkov, T. II, G-P, Moskva: İV RAN.
• SEROŞEVSKİY, V.L., (1993), Yakutı, Moskva: Rossiyskaya politiçeskaya entsiklopediya.
• SEVORTYAN, E. V., (1974), Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov (obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na glasnıye), Moskva: İzdatel’stvo “Nauka”.
• SKRYABİNA, A.A., (2017), “Evfemizmı o totemnıx jivotnıx v oxotniç’ey leksike yakutskogo yazıka”, Filologiçeskiye nauki, Voprosı teorii i praktiki, 2017, No: 1 (67), v 2-x ç., Ç.2: 178-180.
• SLEPTSOV, P. A. (Obşç. Red.), (2008), Saxa tılın bıhaarılaax ulaxan tılcıta, V Tuom, Novosibirsk: Nauka.
• SLEPTSOV, P. A. (Obşç. Red.), (2009), Saxa tılın bıhaarılaax ulaxan tılcıta, VI Tuom, Novosibirsk: Nauka.
• SLEPTSOV, P. A. (Red.), (1972), Yakutsko-russkiy slovar’, Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya entsiklopediya”.
• STACHOWSKI, Marek, (1993), Dolganischer Wörtschatz/ Lexica Dolganica, Zeszyty Nau kowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1086), Kraków.
• STACHOWSKİ, Marek, (1995), “Über jakutische Etymologien im Werk von W. Sieroszewski”, Journal de la Société Finno-Ougrienne 86, Helsinki: 187-195.
• STAROSTİN, Sergey, Anna DYBO ve Oleg MUDRAK, (2003), Etymological Dictionary of the Altaic Languages (Handbook of Oriental Studies, Vol. VIII, Leiden-Boston: Brill.
• SUBRAKOVA, Ol’ga Vasil’yevna (Red.), (2006), Hakassko-russkiy slovar’/Xakas-orıs söstĭk, Novosibirsk: Nauka.
• ŞÇERBAK, A. M., (1961), “Nazvaniya domaşnıx i dikix jivotnıx v tyurkskix yazıkax. İstoriçeskoye razvitiye leksiki tyurkskiz yazıkov, Moskva: İzdatel’stvo Akademii nauk SSSR: 82-172.
• TENİŞEV, Edhem Rahimoviç (Red.), (1968), Tuvinsko-russkiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”.
• TİMOFEYEV-TEREŞKİN, Mixail Nikolayeviç N., (1927), Oçerki puşnogo dela v Yakutii, İrkutsk: Tip. izd. “Vlast’ Truda”.
• TSİNTSİUS, Vera İvanovna, (1975), Sravnitel’nıy slovar’ tunguso-man’çjurskix yazıkov. Materialı k etimologiçeskomu slovaryu, T. I, Leningrad: İzdatel’svo “Nauka”.
• TSİNTSİUS, Vera İvanovna, (1977), Sravnitel’nıy slovar’ tunguso-man’çjurskix yazıkov. Materialı k etimologiçeskomu slovaryu, T. II, Leningrad: İzdatel’svo “Nauka”.
• VARDAR, Berke (Yön.), (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ankara, İzmir: ABC Kitabevi A.Ş.
• VASİL’YEVİÇ, Glafira Makar’yevna, (1958), Evenkiysko-russkiy slovar’, Moskva: Gosudarstvennoye izdatel’stvo inostrannıx i natsional’nıx slovarey.
• VASİL’YEVİÇ, Glafira Makar’yevna, (2005), Russko-evenkiyskiy slovar’, v 2 ç., SankT- Peterburg: Filial izdatel’stva “Prosveşçeniye”.
• VAYSMAN, A.L., S.N. LYAPUSTİN, A.V. KUŞNİRENKO vd. (Sost.), (2006), Medvedi severa Dal’nego Vostoka Rossii: kratkiy spravoçnik dlya sotrudnikov tamojennıx organov, Moskva: Vsemirnıy fond dikoy prirodı (WWF).
• VENDRYES, J.V., (2001), Dil ve Düşünce, (Çev. Berke Vardar), İstanbul: Multilingual Yayınları.
• VERBİTSKİY, V. İ., (1893), Altayskiye inorodtsı, Sbornik etnografiçeskih statey i izsledovaniy altayskogo missionera, protoiyereya V.İ. Verbitskago, Moskva: Vısooçayşe utverjdyonnoye Tovarişçeskiye otnoşeniya Skoropeçatii A.A. Levenson’.
• VORONKİN M. S., (1984), Severo-zapadnaya gruppa govorov yakutskogo yazıka, Yakutsk: Yakutskoye knijnoye izdatel’stvo.
• VORONKİN, M.S., M.P., ALEKSEYEV ve Yu.İ., VASİL’YEV (Haz.), (1995), Saxa tüölbe tılın tılcıta (Ebii tom), Novosibirskay: VO “NAUKA”.
• YADRİNTSEV, Nikolay Mihayloviç, (1890), “O kulte medvedya, preimuşçestvenno u severnıh inorodtsev”, Etnografiçeskoye obozreniye, God 2-oy, Kniga 4, No:1: 101-115.
• YAİMOVA, Nina Aleksandrovna, (1990), Tabuirovannaya leksika i evfemizmı v altayskom yazıke, Gorno-Altaysk: Gorno-Altayskiy nauçno-issledovatel’skiy institut istorii, yazıka i literaturı.
• ZELENİN, Dmitriy Konstantinoviç, (1929), Tabu slov u narodov Vostoçnoy Yevropı i Severnoy Azii, I. Zapretı na ohote i inıh promıslah. Sbornik Muzeya antropologii i etnografii, T.VIII: 1-151.
• ZOLOTAREV, Aleksandr Mihayloviç, (1934), Perejitki totemizma u narodov Sibiri, Leningrad: İzdatel’stvo instituta narodov Severa TsİK SSSR.