Sibirya Tatarlarının Etnografik Grubu: Kalmaklar ve Kalmakça-I -Sosyokültürel Tarih ve Dil Durumu-

Yıl 2017, Sayı: 34, 261 - 270, 01.06.2017

Ali Ilgın

Öz

Bugün Urallardan başlayıp Bering Boğazı’na uzanan ve geniş bir coğrafyayı içine alan Sibirya’da birbirinden farklı 40’tan fazla dil konuşulmaktadır. Gerek genetik gerekse tipolojik açıdan birbirinden farklı olan bu dil grupları arasında Türk diyalektleri, tarihsel ve bölgesel bağlamda son derece öneme haizdir. Batı Sibirya’nın Tümen-Omsk, Novosibirsk, Tomsk ve Kemerovo bölgelerinde yaşamakta olan Sibirya Tatarlarının dili, Tobol-İrtiş, Baraba ve Tom olmak üzere üç ana diyalekt grubundan oluşur. Tom Tatarlarının alt grubu olan ve Rus yıllıklarında Ak Kalmık biçiminde sıkça geçen Kalmaklar, Teleütlerin varisleri konumunda değerlendirilmektedir. Genel Türkolojide üzerinde çalışılan ve Türkiye Türkolojisinde ise hiç çalışma yapılmayan Kalmakların sosyokültürel tarihi ve dil durumlarının incelenmesi bu çalışmanın konusunu oluşturur. Çalışma esas itibarıyla 2013 yılının Temmuz ve 2015 yılının Şubat aylarında bölgede yapılan alan araştırmalarına dayanmaktadır. Kalmakların bugün toplam sayısı 70 civarındadır. Tarihsel arka planda Altay Türkçesinin bir alt grubu olan Teleütlerle sıkı bir ilişkisi olan Kalmaklar günümüzde ise bölgesel olarak Tom Tatarlarının Euşta ve Çat Tatarları yoğun etkisi altındadır. Tatar ve Teleüt etkileşimi arasında kalan Kalmakların dil durumları, etnososyolojik süreçleri ve sosyokülltür tarihi son derece ilgi çekici özelliklere sahiptir

Anahtar Kelimeler

Sibirya Tatarları, Kalmaklar, Kalmakça, dil durumu, sosyokültürel tarih

An Ethnographic Group of Siberian Tatars: Kalmaks and Kalmak Dialects-I. - Sociocultural History and Linguistic Situation

Öz

Today more than forty languages are spoken in Siberia, which includes the vast territory from Ural Mountains to Bering Strait. Turkic dialects found among these languages, which are both genetically and typologically different from each other, are of great importance in terms of historical and regional context. Siberian Tatars living in Tumen-Omsk, Novosibirsk, Tomsk and Kemerovo regions of West Siberia form three main dialect groups namely Tobolİrtiş, Baraba and Tom. Kalmaks who form a subgroup of Tom Tatars and quoted frequently as Ak Kalmık in Russian annuals are regarded as the inheritors of Teleuts. The topic of the present study is sociocultural history and linguistic situation of Kalmaks who were examined in general Turkology, but have never a subject of a study in Turkish Turkology. Virtually the study bases on field researches made in the region in July 2013 and February 2015. The total number of Kalmaks today is about 70. Kalmaks, who have a close relationship with Teleüts whose dialect forms a subgroup of Altay Turkish in historical background, are under intense influence of Tom Tatars Euşta and Çat Tatars regionally. The linguistic situation, ethnosociological processes and sociocultural history of Kalmaks who have been between the interaction of Tatar and Teleüt have extremely outstanding properties

Anahtar Kelimeler

Siberian Tatars, Kalmaks, Kalmak dialects, linguistic situation, sociocultural history

Kaynakça

• ALİMOV, Rysbek, (2017), ''Sart-Kalmakların dilleri üzerine'', Prof.Dr. Talat Tekin Hatıra Kitabı (Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya vd.), İstanbul: Uluslararası Türk Akademisi: 107-126.
• ALKAYA, Ercan, (2008), Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara: Turkish Studies.
• ÇERTİKOV, M. A., (2010), ''Tarbagatay Kırgızları'', V. V. Bartold, Orta Asya Tarih ve Uygarlık (Çeviren: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge, 247-256.
• DUL'ZON, A. P., (1956), ''Dialektı tatar-aborigenov tomi'', ZU TGPİ, 297-379.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, (2010), Kuzey ve Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu, Ankara: Köksav.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, (2016), ''Gemişten Günümüze Şor Türklerinin Dil Durumuna Genel Bir Bakış'', Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 13/3: 244-285.
• KİMEYEV, V. M., (1998), Pritomskie Kalmaki, istoriko-etnografiçeskie oçerki, Kemerovo.
• TOMİLOV, N. A., (2013), Batı Sibirya Türkleri, (Çeviren: D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge.
• TUMAŞEVA, D. G., (1977), Dialektı sibirskih tatar, Kazan: İzdatel'stvo kazanskogo universiteta.
• VERBİTSKİY, V. İ., (1893), Altayskiye inorodtsı. Sbornik etnografiçeskih statey i izsledovaniy Altayskago missionera protoireya V.İ Verbitskago, Moskva: Skoropeçatiya A.A: Levenson.