Moğollar’da Yazılı Geleneğin Kökenleri ve “Cengiz Taşı”

Yıl 2018, Sayı: 35, 1 - 16, 01.01.2018

Ekrem Kalan

Öz

1206 yılında Cengiz Han liderliğinde birliğini sağlayan Moğollar, Avrasya’nın siyasi, ekonomik ve kültürel tarihinde son derece etkili bir rol oynayacakları bir dönemi de başlatmışlardır. Aynı yıl Nayman Hanı’nın sarayında yakalanan T’a-ta Tonga vasıtasıyla Cengiz Han idaresindeki Moğollar, yazıyla tanışmışlardır. Ardından 1224-1225 yılları arasında Harezm Seferi sonrasında dikilen Cengiz Taşı da bu yazıyla taşa kazınmış Moğolca’nın ilk yazılı belgesi olarak kabul edilmektedir. Moğollar, 1206 yılı gibi geç bir dönemde yazıyla tanışmış olmalarına rağmen, Büyük Moğol İmparatorluğu bünyesinde yazının kullanımı hızlı bir şekilde yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu yeni oluşan yazı geleneği sayesinde de sözlü tarihlerini yazıya aktararak gelecek nesillere kıymetli bir tarihî mirası da ulaştırma başarısını göstermişlerdir

Anahtar Kelimeler

Moğollar, Yazı, Uygur Harfleri, Cengiz Taşı, Yesüngge

Roots of Written Tradition in Mongolian History and “Chinggis’ Stone”

Öz

Mongols were unified under the leadership of Chinggis Khan in 1206 which also marked a starting point of the important role that they played in political, economic and cultural history of Eurasia. The same year witnessed Mongols’ introduction with writing under Chinggis Khan thanks to Tata-tonga who was captured in the palace of Naiman Khan. Then, in 1224-1225, Chinggis’s Stone Yesüngge was erected after the Khwarezm campaign which has this writing on it and this marks the first inscription in Mongolian language. Mongols were introduced with writing in 1206, a relatively late date, nevertheless the utilization of writing spread quickly under the Great Mongolian Empire. This novel writing tradition enabled them to record their oral histories and a successful transfer of their valuable historical legacy to next generations.

Anahtar Kelimeler

Mongols, Writing, Uighur Letters, Chinggis’ Stone, Yisüngge

Kaynakça

• ARTEM’YEV, A. R., (2005), “Novıye issledovaniya drevnemongol’skih gorodov Vostoçnogo Zabaykal’ya”, Vestnik DVO RAN, II: 3-18.
• BAATARBİLEG, Yo., (2000), Mongolın tüühiin arvan doloon caran (1027-2000), Ulaanbaatar.
• BANZAROV, D., (1861), “Obyasneniya mongol’skoi nadpisi na pamyatnika Knyazya İsunke, plemyannika Çingis-hana”, Zapiski İmp. Arh. Obş., III, Sankt-Peterburg, 268- 292.
• BANZAROV, D., (1891) “Obyasneniya mongol’skoi nadpisi na pamyatnika Knyazya İsunke, plemyannika Çingis-hana”, Çyernaya vera, ili şamanstvo u Mongolov i drugiya statiya Dorji Banzarova, Red. G. N. Potanin, Sankt-Peterburg: Tipografiya İmp. AN, 88-105.
• BARTHOL’D, V. V., (1963), Soçinenya, T. I - Turkestan v epohu mongol’skogo naşestviya, Moskva: Vostoçnoi literaturı.
• CUVEYNİ, Ata-Melik, (2004), Çingishan-İstoriya zavoyevatelya mira, per. s angliskogo E. E. Haritonova, Moskva: Magister-Press.
• DALAY, Ç., (1983), Mongolia v XIII-XIV vekah, Per. P. Nihlay, Moskva: Nauka.
• de RACHEWILZT, I., (1976), “Some Remarks on the Stele of Yisüngge”, Tractata Altaica, Wiesbaden: Harrassowitz, 487-508.
• TUMURTOGOO, Domii, (2006), Mongolian Monuments in Uighur-Mongolian Script (XIII-XVI centuries), Institute of Linguistics, Academia Sinica, Taipei.
• ERSOY, F., (2007), “Moğol Yazısının Tarihî Gelişimi ve Moğolların Kullandıkları Alfabeler”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 22: 393-404.
• GONGORCAV, U., (1982), Mongolın Ertniy Harvuul Temtseen, Ulaanbaatar: Ulsın Hevleliin Gazar.
• Gosudarstvenniy arhiv Zabaykal’skogo kraya (GAZK), F. 31. Op. 1. D. 861. S. 986-1090.
• HAMBIS L., (1960) “A propos de la «Piorre de Gengis khan»”, Melanges publies par l’institut des Mautes Etudes Chinoises, 2, Paris, 141-157.
• PERLEE, Hödööd, (1962), “Çingisiin Çuluunii Biçees”, Studia Mongolica, III, 13-15: Ulaanbaatar, 3-23.
• HUNG, Shao, Da Ya Peng, Ting Xiu, (2012), Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları: Meng Ta pei lu & Hei Ta shi lu, (Çev. A. Danuu), Ankara: Ötüken.
• KIÇANOV, Ye. İ., (1993), “Keşiktenı Çingis-hana (o meste gvardii v gocudarstve koçevnikov)”, Mongolica: K 750-letiyu “Sokrovennogo Skazaniya”, Moskva: Nauka, 148-156.
• KİSELEV, S. V., (1961), “Gorod mongol’skogo İsunke, na r. Hirhira v Zabaykal’ye”, Sovyetskaya Arheologiya, IV, Moskva, 103-127.
• KLYUKİN, İ. A., (1927), “Drevneyşaya mongol'skaya nadpis' na Harhirskom (Çingisovom) kamne”, Trudı DBGU, VI, No: 5, , s. 5-39.
• KUZNETSOV, A. K., (1925), Razvalinı Konduyskogo gorodka i yego okrestnostey, Vladivostok, İzd. DVGU, 58.
• Moğolların Gizli Tarihçesi, (2011), (Çev. M. L. Kaya), (Yay. Haz. E. Kalan), İstanbul: Kabalcı Yay.
• Mongolçuudın Tüüh Soyolın Atlas, (2004), Red. B. Enhtüvşin, O. Şagdarsüren, H. Sampildendev, B. Sumyaa, Ulaanbaatar: Nüüdliin soyol irgenşliig sudlah olon ulsın hüreelen.
• Mongolın Nuuts Tovçoo, (1957), (Orç. Ts. Damdinsüren), Ulaanbaatar: Ulsın hevleliin gazar.
• MURAYAMA, S., (1950), “Uber die Inschrift auf des «Stain des Cingis»”, Oriens, III, 1: 108-112.
• ÖGEL, B., (2002), Sino-Turcica: Çingiz Han’ın Türk Müşavirleri, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay.
• POPPE, N., (1965), Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden: O. Harrassowitz.
• POPPE, N., (1992), Moğol Yazı Dilinin Grameri, (Çev: Günay Karaağaç), İzmir: EÜ Edebiyat Fakültesi Yay.
• RADLOV, V. V., (1892), Atlas drevnostey Mongolii, Sankt-Peterburg: Tipografiya İmp. AN.
• RADNAYEV, V. E., (2012), Mongol’skoye yazıkoznaniye v Rossii v I polovine XIX v.: Problemı naslediya, I, 1: Ulan-Ude: İzd. Buryatskogo nauçnogo tsentra SO RAN.
• RAŞİD-AD-DİN, (1952), Sbornik letopisey, tom I, kn. II, per. O. İ. Smirnova, Moskva- Leningrad: AN SSR.
• RUMYANTSEV, G. N., (1955) “Primeçaniya”, Dorji Banzarov-Sobraniye soçineniy, Moskva: AN SSR, 253-349.
• SCHMIDT J., (1834), “Bericht über eine Inschrift der ältesten Zeit der Mongolen- Herrschaft”, Mémoires de l'Académie impériale des sciences de St. Pétersbourg, VI, 2: 243-256.
• SPASSKİY, G., (1819), “Drevnosti Sibiri”, Sibirskiy vestnik, Ç. IV, 108-121.
• BİRA, Şagdarın, (1996), “Çingisiin çuluunı biçeesiin tuhaid”, MCM, I, 2 (17, 18), Ulaanbaatar, 194-196.
• ŞÇUKİN, N. S., (1852) “Oçerki Zabaikal’skoy oblasti”, Jurnal Ministerstvo vnutrennih del, Period vtoroy, Ç. 37, Sankt-Peterburg, 11-47.
• ŞMİDT, İ. Ya., (1839b) “O novom perevode mongol’skoi nadpisi na izvestnom pamyatnike Çingis-hana”, Sankt-Peterburgskiye Vedomosti, No: 224.
• ŞMİDT, İ. Ya., (1839a) “Protsess o Mongol’skoi nadpisi na pamyatnike Çingis-hana: O novom perevode mongol’skoi nadpisi na izvestnom pamyatnike Chingis-hana”, Oteçestvennye zapiski, T. VII, 27-33.
• TSENDİNA A. D., (1998), “Hasar i Çingis v letopisyah Mergen-gegena i Cambadorci”, Mongolica IV- 90-letiyu so rojdeniya Ts. Damdinsürena posvyaşçayetsya, Sankt- Peterburg: Peterburgskoye vostokovedeniye, 30-35.