Türk Dilinde Yuvarlaklaşma Olayı ve Dudak Uyumu

Yıl 2018, Sayı: 35, 89 - 96, 01.01.2018

Hülya Savran

Öz

Yuvarlaklaşma, benzetme olayı sonucu düz bir ünlünün, kelimedeki dudak ünsüzünün ya da yuvarlak bir ünlünün etkisiyle yuvarlak bir ünlüye dönüşmesi olayıdır.Eski Türkçeden beri yuvarlak ünlülü eklerin bulunması, Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerinde bugünkü anlamda dudak uyumunun ortaya çıkmasını engellemiştir. Dudak uyumu, gerilek yuvarlaklaşma özelliği ile önce Doğu Türkçesinde kendini göstermeye başlamıştır. Eski Türkçedeki yuvarlak ünlülü ekler, Karahanlı Türkçesinden itibaren Harezm, Çağatay ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde de aynen devam etmiştir. Bu seyir, bütün bu tarihȋ lehçelerde derece farkıyla kendini göstermiştir. Bu bakımdan yuvarlaklaşma, Türk Dilinin uzun yıllar tek bir yazı dili geleneğine bağlı kalmasından dolayı, bütün Türk lehçelerinde varlığını sürdürmüştür. Eski Anadolu Türkçesi, Doğu Türkçesinde görülen dudaklılaşma özelliğini de içine katıp yuvarlaklaşmayı bir adım öteye götürmüştür. Yuvarlak ünlülü eklerin kalıplaşmış olarak kullanılmasıyla, dudak uyumsuzluğu, Eski Anadolu Türkçesinden sonraki dönemde de yazı dilinde görülmeye devam etmiştir. Bu bakımdan dudak uyumu Türkiye Türkçesi yazı dilinde, ancak Latin harflerinin kullanılmaya başlanmasıyla kurala bağlanmıştır

Anahtar Kelimeler

Yuvarlaklaşma, dudak uyumu, Türk Dili

Rounding and Labial Harmony In Turkısh Language

Öz

Rounding is the transformation of a unrounded vowel to a rounded vowel by a labial consonant or rounded vowel in a word, as a result of assimilation. The existence of affixes with rounded vowels since Old Turkish blocked the emergence of labial harmony in Old Turkish and Middle Turkish as today. Labial harmony first began to be seen in the East Turkish because of regressive rounding. Affixes with rounded vowels in Old Turkish continued to be seen in Karakhanid Turkish, Khorezmian Turkish, Caghatai Turkish and Old Anatolian Turkish in the same way too. This situation was observed in all these historical Turkish dialects at different levels. In respect to this, rounding continued in all Turkish dialects, due to the use of one common written language through long ages. Old Anatolian Turkish took rounding a step further, including labialisation as seen in the East Turkish. Labial disharmony appeared in written Old Anatolian Turkish too due to the cliched affixes with rounded vowels. Later, labial harmony became a rule for Turkish written language with the use of Latin alphabet

Anahtar Kelimeler

rounding, labial harmony, Turkish language

Kaynakça

• AKALIN, Mehmet, (1988), Tarihȋ Türk Şiveleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• BANGUOĞLU, Tahsin, (1986), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• COŞKUN, Volkan, (2008), Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• DENY, Jean, (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Çeviren: A.U. ELÖVE), İstanbul: Maarif Matbaası.
• ECKMANN, Janos, (1988a), “Harezm Türkçesi”, Tarihȋ Türk Şiveleri, (Hazırlayan: M. AKALIN), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü: 173-210.
• ECKMANN, Janos, (1988b), “Çağatayca”, Tarihȋ Türk Şiveleri, (Hazırlayan: M. AKALIN), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü: 211-245.
• ECKMANN, Janos, (2003), Çağatayca El Kitabı, (Çeviren: G. KARAAĞAÇ), Ankara: Akçağ Yayınları.
• GABAIN, A.von, (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: M. AKALIN), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜLSEVİN, Gürer ve Erdoğan BOZ, (2004), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• KARAMANLIOĞLU, A.Fehmi, (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KORKMAZ, Zeynep, (2007), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• MANSUROĞLU, Mecdut, (1988a), “Karahanlıca”, Tarihȋ Türk Şiveleri, (Hazırlayan: M. AKALIN), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü: 133-171.
• MANSUROĞLU, Mecdut, (1988b), “Eski Osmanlıca”, Tarihȋ Türk Şiveleri, (Hazırlayan: M. AKALIN), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü: 247-276.
• TİMURTAŞ, F.Kadri, (1994), Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TUNA, O.Nedim, (1986), Türk Dil Bilgisi (Fonetik ve Morfoloji), Malatya: İnönü Üniversitesi.
• TUNA, O.Nedim, (1989), Eski Türk Dili Ders Notları, Malatya: İnönü Üniversitesi.
• TUNA, O.Nedim, (1990), Karşılaştırmalı Türk Dil Bilgisi Ders Notları, Malatya: İnönü Üniversitesi.