Eski Anadolu Türkçesinde {-AlIdAn > -AldAn } ve {-AlIdAn berü > -AldAn berü } Zarf-Fiil Eklerinin Oluşumu

Yıl 2019, Sayı: 37, 61 - 70, 01.01.2019

Erkan Salan

Öz

{-AlIdAn > -AldAn } ve {-AlIdAn berü > -AldAn berü } zarf-fiil ekleri, ilk defa Eski Anadolu Türkçesi döneminde ortaya çıkmıştır. Bu biçimlerin genellikle {-AlI} zarf-fiil ekinin {+dAn} durum ekiyle ve {+dAn berü} çekim edatıyla genişletilmesi sonucu oluştuğu düşünülmektedir. Ancak {-AlI} zarf-fiil ekinin “+dAn beri, -dIğIndAn beri” anlamıyla belirli bir zaman diliminde geçen sürenin başlangıç noktasını sınırlandırmak bakımından ortak işlevi paylaştığı {+dAn} ve {+dAn berü} biçimleriyle genişlemesi dönemin dili açısından mümkün görünmemektedir. Zira kalıplaşma olmadığı sürece aynı işleve sahip yapıların üst üste gelmesi Türkçede karşılaşılan bir durum değildir. Bu bakımdan adı geçen yapıların kökenine dair görüşler gerçeği yansıtmamaktadır. İfade edilen sorunun giderilmesi için bu çalışmada, dönem Türkçesinden alınan örneklerden hareketle {-AlIdAn > -AldAn } ve {-AlIdAn berü > -AldAn berü } biçimlerinin nasıl oluştuğu ele alınmış ve kısalma neticesinde ortaya çıkmış olan bu yapıların kökenine dair yeni bir görüş öne sürülmüştür

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, {-AlI} sıfat-fiil eki, {-AlIdAn}, {AlIdAn berü}, kısalma

Formation of {-AlIdAn > -AldAn } and {-AlIdAn berü > -AldAn berü } Gerund Suffixes in Old Anatolian Turkish

Öz

Gerund suffixes of {-AlIdAn > -AldAn } and {-AlIdAn berü > -AldAn berü } first appeared in the Old Anatolian Turkish period. It is generally thought that these forms were created when the {-AlI} gerund suffix was extended using {+dAn} case suffix and {+dAn berü} postposition. However, it does not seem possible in terms of the language of the period that the gerund suffix of {-AlI} was extended using the forms {+dAn} and {+dAn berü}, with which it shares a common function of limiting the starting point of time past at a certain period of time in the meaning of “+dAn beri, -dIğIndAn beri”. Because, it is not a frequent occasion that patterns having the same function overlap in Turkish unless they have taken a fixed form. In this respect, views concerning the origin of the aforementioned suffixes do not reflect the truth. In this study, how the forms of {-AlIdAn > -AldAn } and {-AlIdAn berü > -AldAn berü } came into being were dealt with based on examples taken from the Turkish of the period and a new view has been proposed regarding the origin of these forms, which emerged as a result of abbreviation, so as to eliminate the above-mentioned problem

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, {-AlI} participle suffix, {-AlIdAn}, {-AlIdAn berü}, abbreviation

Kaynakça

• ADAMOVIĆ, Milan, (1994), Kelile ü Dimne Türkische Handschrift T 189 der Forschungsbibliothek Gotha, Hildesheim-Zürich-New York: Georg Olms Verlag.
• AĞCA, Ferruh, (2007), “Eski Türkçede {-A/-I/-(y)U} Ünlü Zarf-fiil Eklerinin Farklı Bir işlevi Üzerine”, Türkbilig, 2007/13: 3-17.
• AKALIN, Şükrü Halûk, (1987), Ebü’l-Hayr-ı Rûmî Saltuk-nâme I, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ALYILMAZ, Cengiz, (1994), Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi).
• ARGUNŞAH, Mustafa, (2011), “Türkçede Zarf-fiil Eklerinin Durum Ekleriyle Kalıplaşması”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, VI, 1: 55-68.
• AYAN, Hüseyin, (1979), Şeyhoğlu Mustafa Ḫurşîd-nâme (Ḫurşîd ü Feraḥşâd) İnceleme- Metin-Sözlük-Konu Dizini, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• BAKIR, Abdullah, (2008), Yazıcızāde ʿAlī’nin Selçuḳ-nāme İsimli Eserinin Edisyon Kritiği Giriş - Metin – Dizin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul (Basılmamış Doktora Tezi).
• BANGUOĞLU, Tahsin, (2000), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAYRAKTAR, Nesrin, (2004), Türkçede Fiilimsiler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BİLGEGİL, Kaya, (1984), Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• BUDAK, Aydın, (1995), “Türkmence’de -galı > -alı Zarf Fiili”, Türk Dünyası Araştırmaları 97: 219-232.
• CEMİLOĞLU, İsmet, (1994), 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerine Sentaks İncelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DAŞDEMİR, Muharrem, (2000), Dedem Korkut Kitabı’nın Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi).
• DAŞDEMİR, Muharrem, (2015), Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal - İşlevsel Söz Dizimi, Erzurum: Fenomen Yayınları.
• DENİZ YILMAZ, Özlem, (2009), Türkiye Türkçesinde Eylemsi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (1980), Eski Türkçe’de İsim-fiiller, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet B., (1984), Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Ankara: Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Yayınları.
• ERDAĞI DOĞUER, Binnur, (2016), Hekim Bereket Ḫulāṣa Metin-Sözlük, Ankara: Ürün Yayınları.
• ERDAL, Marcel, (2004), A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill.
• ERGİN, Muharrem, (1980), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERGİN, Muharrem, (1998), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• ERKAN, Mustafa, (1986), Sīretü’n-Nebī (Tercümetü’ż-Żarīr) İnceleme-Metin I, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara (Basılmamış Doktora Tezi).
• ERSOY, Ersen ve Ümran AY, (2017), Hoca Dehhânî Divanı, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• GABAIN, A. von, (2003), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLSEVİN, Gürer, (2001), “Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-fiiller”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2: 125-144.
• GÜLSEVİN, Gürer, (2007), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜNER, Galip, (2008), Karahanlı Türkçesinde Fiil, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri (Basılmamış Doktora Tezi).
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin, (2003), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HÜNERLİ, Bülent, (2012), Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Zarf-fiiller, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne (Basılmamış Doktora Tezi).
• KARA, Funda, (2001), Namık Kemal’in Mektuplarında Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi).
• KARAATLI, Recep, (1999), Leṭāʾifü’l-Ḳudsiyye (Giriş-Transkripsiyonlu Metin-Gramatikal Dizin), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi).
• KARAHAN, Leylâ, (1994), Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KAVRUK, Hasan vd., (2004), El-Ferec Ba’de’ş-Şidde (Karşılaştırmalı Metin) II, Malatya: Özserhat Yayıncılık.
• KORAŞ, Hikmet, (2013), “Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri ve İsim Çekim Ekleri ile Teşkil Edilen Zarf-fiil Şekilleri ve Türkiye Türkçesinde Karşılıkları”, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008 III. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2865-2910.
• KORKMAZ, Zeynep, (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖKTEKİN, Kâzım, (1994), Süle Fakih’in Yusuf ve Zelihası (İnceleme-Metin-Dizin) C. I, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi).
• KÜLTÜRAL, Zuhal ve Latif BEYRELİ, (1999), Şerîfî Şehnâme Çevirisi I, II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MANSUROĞLU, Mecdut, (1998), “Karahanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 133-171.
• ÖZKAN, Mustafa, (2000), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi, İstanbul.
• SALAN, Erkan, (2017), “{-IcAk} Zarf-fiil Eki ve Varyantları Üzerine”, Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 21: 45-73.
• SALAN, Erkan, (2018), Eski Anadolu Türkçesinde Sınırlandırma Yapıları, Ankara: Ürün Yayınları.
• SÖYEGOV, M. vd., (1999), Türkmen Diliniñ Grammatikası Morfologiyä, Aşgabat: “Ruh” Neşiryatı.
• ŞAHİN, Hatice, (1993), Hatiboğlu Ferah-nâme (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya (Basılmamış Doktora Tezi).
• ŞÇERBAK, A. M., (2016), Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler (Fiil), (Çeviren: Yakup Karasoy, Naile Hacızade ve Mevlüt Gülmez), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TABAKLAR, Özcan, (2011), “Göktürk Harfli Yazıtlarda –gAlI Eki Üzerine”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 45: 269-274.
• TEKİN, Arslan, (1998), Şirvanlı Mahmûd Tarih-i İbn-i Kesîr Tercümesi (4. Cilt, 1. Kısım) Dil Özellikleri-Metin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, Şinasi, (1992), “Eski Türkçe”. Türk Dünyası El Kitabı İkinci Cilt Dil-Kültür-San’at, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 69-119.
• TEKİN, Talat, (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• TİKEN, Kâmil, (2004), Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-fiiller, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TİMURTAŞ, Faruk K., (1994), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TULUM, Mertol, (2001), Tazarru’nâme, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TURAN, Fikret, (2000), Adverbs and Adverbial Constructions in Old Anatolian Turkish, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• UÇAR, Erdem, (2012), “Eski Türkçe -gInçA Zarf Fiil Ekinin Kökeni Üzerine”, Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi 11: 47-52.
• ÜSTÜNOVA, Kerime, (2016), Eylem İşletimi, Bursa: Sentez Yayıncılık.
• YELTEN, Muhammet, (1998), Şirvanlı Mahmud Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi (Giriş- İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YILMAZ, Emine vd., (2013), Kısas-ı Enbiya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YÜCE, Nuri, (1999), Gerundien im Türkischen: Eine morphologische und syntaktische Untersuchung, İstanbul: Simurg Yayınları.
• YÜCEL, Bilal, (2000), “Türkiye Türkçesinde Zarf-fiil Eklerinin Yapı Bakımından Sınıflandırılması Üzerine”, Türklük Bilimi Araştırmaları 9: 75-114.