On Some Mongolian Words Preserved in Kazakh Idioms

Yıl 2019, Sayı: 38, 119 - 142, 31.12.2019

Marlen Adilov

Öz

In the idioms of the Kazakh language, there are some Mongolian words with unclear meanings. This article investigates some of these Mongolian words which are not actively used in the Kazakh literary language and could not be explained of their meaning individually. The Mongolian words, which preserved their existence in idioms, were clarified by comparing them with their existence in the Turkic languages and Mongolian language.

Anahtar Kelimeler

Kazakh language, Turkic languages

Kazakça Deyimlerde Korunan Bazı Moğolca Kelimeler Üzerine

Öz

Kazakça deyimlerde anlaması güç olan Moğolca kelimeler fazladır. Bu makalede Kazak edebî dilinde aktif olarak kullanılmayan ve anlamı anlaşılmayan ancak deyimlerde korunan Moğolca kökenli kelimeler araştırılmıştır. Varlığını deyimlerde korumuş Moğolca kökenli kelimeler, Türk lehçelerindeki ve Moğolcadaki varlıklarıyla karşılaştırılarak açıklığa kavuşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kazakça, Türk lehçeleri

Kaynakça

• AFANAS’YEV, Petr; HARİTONOV, Luka (1968). Russko-Yakutskiy Slovar’, Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• AGİSİV, İ.; BİİŞEV E.; ZEYNULLİNA G. vd. (1993). Başkǒrt Tilinin Hüžligi, T. 1-2, Moskva: Russkiy Yazık.
• AHMEROV, Kasim (red.) (1958). Başkirsko-Ruskiy Slovar’, Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• AKOBİROV S.; MİHAYLOV G. (edit.) (1988). Uzbeksko-Russkiy Slovar’, Taşkent: Uzbek Sovet Entsiklopediyası Boş Redaktsiyası.
• AKABİROV, S. vd. (1981). Uzbek Tiliniñ İzohli Lugati, T. I-II, Moskva: İzdatel’stvo Ruskiyi Yazık.
• ARGUNŞAH, Mustafa; Galip GÜNER (2015). Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları.
• ATA, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiyā, C. II, Ankara: TDK Yayınları.
• Babalar Sözi (2010-2011). Kazak Makal-Matelderi, C. 65-69, Astana: Foliyant Baspası.
• BAMMATOV, Zaynal (edit.) (1969), Kumıksko-Ruskiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema (2011). Ali Şir Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lugateyn, Ankara: TDK Yay.
• BASKAKOV, Nilkolay; TOSÇAKOVA, T. (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’, Moskva: Gosudarstvennoe İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
• BASKAKOV, Nikolay; İNKİJEKOVA, Anastasiya (1953). Hakassko-Ruskiy Slovar’, Moskva.
• BASKAKOV, Nikolay; KARRIEVA, B., HAMZAEVA, N. (1968). Turkmensko-Ruskiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• BASKAKOV, Nikolay; ZAJACZKOWSKİ, Ananiasz; SZAPZAL S. (edit.) (1974). Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo Russkiy Yazık.
• BATTAL, Aptullah (1997). İbni-Mühennâ Lȗgati, Ankara: TDK Yayınları.
• BAZILHAN, Bugıtın (1977). Kazakşa-Mongolşa Sözdik, Ulanbatır: Mongol Halık Respublikası, Gılım Akademiyasınıñ Tili men Ädebiyet İnstitutı.
• BAZILHAN, Bugıtın (1984). Mongolşa-Kazakşa Sözdik, Ulaanbaatar-Ölgiy: Mongol Halık Respublikası, Gılım Akademiyasınıñ Tili men Ädebiyet İnstitutı.
• BUDAGOV, Lazar’ (1869-1871). Sravnitel’nıy Slovar’ Turetsko-tatarskih Nareçiy, T. I-II, SanktPeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademiy Nauk.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• CLAUSON, Sir Gerard (1960). Sanglah, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, London.
• ÇEREMİSOV, Konstantin (1951, 1973). Buryat-Mongol’sko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Drevnetyurkskiy Slovar’ (1969). Leningrad: Nauka.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU Ziyat (2015). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Ankara: TDK Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (2009). Dede Korkut Kitabı, C. I-II, TDK Yayınları, Ankara.
• GÜL, Bülent (2016). Moğolca İbni Mühennâ Lügati, Ankara: Türk Kültrünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• GÜRSOY NASKALİ, Emine; DURANLI, Muvaffak (1999). Altayca Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• GÜRSOY-NASKALİ, Emine; BUTANAYEV, Viktor; İSİNA, Almagül; ŞAHİN, Erdal; ŞAHİN, Liaisan; KOÇ, Aylin (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• HAMZAYEV Maşan (edit.) (1962). Türkmen Diliniᶇ Sözlügi, Aşhabad: İzdatel’stvo Akademiy Nauk Turkmenskoy SSR.
• HARİTON B., KİSELYOVA Z. (edit.) (1953). Hakassko-Russkiy Slovar’, Moskva: Ministerstvo Kul’turı SSSR, Glavizdat.
• ISKAKOV, Ahmedi; SIZDIKOVA, Rabiyga.; SARIBAYEV, Şora (1966). Kazak Tiliniñ Kıskaşa Etimologiyalık Sözdigi, Almatı: Kazak SSR-nıñ Gılım Baspası.
• JANPEYİSOV, Erbol (1976). Muhtar Awezovtiñ “Abay Jolı” Epopeyasınıñ Tili, Almatı: Kazak SSR-niñ Gılım Baspası,
• JANUZAKOV, Telgoja (2008). Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi, Almatı: Dayk Press Baspası.
• KAÇALİN, Mustafa (2009, 2017). Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb, Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• KAÇALİN, Mustafa (2011). Niāzi, Nevāyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Ankara: TDK Yayınları.
• KALMIKOVA S. (1963). Nogaysko-Ruskiy Slovar’, Moskva: Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıh iy Natsional’nıh Slovarey.
• KAYDAR, Abduwali (2004). Halık Danalıgı, Almatı: Tolganay Baspası.
• KEÑESBAYEV, İsmet (2007). Frazeologiyalık Sözdik, Almatı: Arıs Baspası.
• KOÇ, Kenan; BAYNİYAZOV, Ayabek; BAŞKAPAN, Vehbi (2012). Kazakşa-Türikşe Sözdik, Almatı.
• LESSİNG, Ferdinand (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük, Çev. Günay Karaağaç, C. I-II, Ankara: TDK Yayınları.
• MALOV, Sergey (1957). Yazık Jyoltıh Uygırov, Slovar’ i Grammatika, Alma-Ata: İzdatel’stvo Akademiy Nauk Kazahskoy SSR.
• NASIROV, D.; UBAYDULLAYEV K. vd. (1958). Karakalpaksko-Ruskiy Slovar’, Moskva: Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İynostrannıh iy Natsiyonal’nıh Slovarey.
• NECİP, Emir (2008, 2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, çev. İklil Kurban, Ankara: TDK Yayınları.
• NURMAGAMBETOV, Abilbek (1994). Bes Jüz Bes Söz, Almatı: Rawan Baspası.
• ÖLMEZ, Mehmet (2007). Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle, Wiesbaden.
• ÖNER, Mustafa (2009, 2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZŞAHİN, Murat (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• PEKAÇAR, Çetin (2000, 2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• POPPE, Nikolay (1938). Mongol’skiy Slovar’ Mukaddimat al-adab, Çast’ I-II, Trudı İstituta Vostokovedeniya, XIV, Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademiya Nauk SSSR.
• POPPE, Nikolaus (1994). Altay Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, 1. Kısım, Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, çev: Zeki Kaymaz, İstanbul: Fatih Ofset.
• RADLOV, Vasiliy (1893-1911). Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy, C. I-IV, Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademiy Nauk.
• RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch Eines Etimologischen Wörtervuchs der Türkspraghen, Suomalais Ugrilainen Seura, Helsinki.
• RASSADİN, Valentin (2008), Oçerki po İstoriy Slojeniya Tyurko-Mongol’skoy Yazıkovoy Obşnosti, Çast’ II, Mongol’skoye Vliyaniye na Leksiku Tyurkskix Yazıkov, Elista.
• RYUMİNA-SIRKAŞEVA, L.; KUÇİGAŞEVA, N. (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü, Çev. Şükrü Halȗk Akalın, Caştegin Turgunbayev, Ankara: TDK Yayınları.
• SADIKOV, Taşpolat; ŞARŞEMBAYEV, Bakıt (2011). Manas Destanı: Kırgızca-Türkçe Büyük Dizin, Ankara: TDK Yay.
• SANCEEV, Garma (1947). Kratkiy Mongol’skiy-Ruskiy Slovar’, Moskva: Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İynostrannıh iy Natsiyonal’nıh Slovarey.
• SEVORTYAN, Ervand (1974, 1978, 1980, 1989, 1997, 2000, 2003), Etiymologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, T. I-VII, Moskva: Nauka.
• Sravnitel’nıy Slovar’ Tunguso-Man’çjurskih Yazıkov (1975, 1977), Materiyalı k Etimologiçeskomu Slovaryu, I-II, Leningrad: Nauka.
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buharî (1208). Lugat-i Çağatay ve Türkî´-yi Osmani, İstanbul.
• TATARİNTSEV, Boris (2000-2004). Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, T.I-IV, Novosibirsk: Nauka.
• Tatar Tiliniñ Anlatmalı Sözligi (1977, 1979, 1981), T. I-III, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• TAVKUL, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• TEKİN Talat; ÖLMEZ, Mehmet; CEYLAN, Emine; ÖLMEZ, Zuhal; EKER, Süer (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18.
• TEKİN, Talat (2017). Irk Bitig, Ankara: TDK Yay.
• TEKİN, Talat (2010). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• TENİŞEV, Edhyam (red.) (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo “Sovetskya Entsiklopediya.
• TENİŞEV, Edhyam; SUJUNÇEV, H. (1989). Karaçaevo-Balkarsko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Til Bilimi İnstitutı (2011). Kazak Adebi Tiliniñ Sözdigi, c. I-XV, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• TOPARLI, Recep; ARGUNŞAH, Mustafa (2014). Mu’înü’l-Mürîd, Ankara: TDK Yay.
• TUNA, Osman Nedim (1972). “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası, XVII,: 209-250.
• TUNA, Osman Nedim (1976). “Osmanlıcada Moğolca Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası, C. 18.: 281-314.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük, 11. baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• URAKSİN, Zinnur (edit.) (1996). Başkirsko-Russkiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo: Ruskiy Yazık.
• VASİLİEV, Yuriy (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• VEL’YAMİNOV-ZERNOV, Vladimir (1868). Abuşka, Slovar’ Cagataysko-Turetskiy, Sankt-Peterburg: Tipografiya Akademii Nauk.
• YUDAHİN, Konstantin (1965). Kirgizsko-Russkiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• YUDAHİN, Konstantin (2011). Kırgız Sözlüğü, Çev. TAYMAS, Abdullah, Ankara: TDK Yayınları.
• YUCE, Nüri (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: TDK Yayınları.
• ZAYACZKOWSKİ, Ananiasz (1961). Naystarsza Wersya Turecka Husrev u Şirin Qutba, T. III, Slownik, Warszawa.