The Reflections of the Petrification Motif Extending from Legends to Folktales on Azerbaijan and Anatolian Tales

Yıl 2019, Sayı: 38, 177 - 197, 31.12.2019

Saim Sakaoğlu Kadriye Türkan

Öz

In the oral tradition, petrification as a motif frequently encountered in epics, legends and folktales, is the transformation of people, animals, plants or goods into stone. Motif is extremely common in Turkey as well as the Turks outside Turkey. It is possible to encounter this motif in every Turkish tribe. There are many reasons of transformation into stone in narratives. Petrification motif is the one that is common enough to be discussed as an independent title in legends. In the folktales, petrification is observed due to different reasons than the legends and rather gradually. The legendary characters are turned into stone by extraordinary and magic beings like magicians and witches. In addition, if there is no purpose of punishment, the legendary characters surely turn into their original form. In the folktale land, mostly people are petrified singly or collectively. Again, the animals as well as the legendary characters also petrified together with them.

In this study, the petrification motif determined in folktales compiled from Western Turks, Azerbaijan and Anatolia geography will be discussed and petrification of whom, how and the reason why will be evaluated through relevant examples.

Anahtar Kelimeler

folktale, motif, transformation, petrification, Anatolia, Azerbaijan

Efsanelerden Masallara Uzanan Taş Kesilme Motifinin Azerbaycan ve Anadolu Masallarına Yansımaları

Öz

Sözlü gelenekte destan, efsane ve masallarda sık sık rastlanan bir motif olarak taş kesilme, insan hayvan, bitki veya eşyanın taşa dönüşmesidir. Motif, Türkiye’de olduğu kadar Türkiye dışındaki Türkler arasında da son derece yaygındır. Her Türk boyunda bu motifle karşılaşmak mümkündür. Anlatmalarda taşa dönüşmenin pek çok nedeni vardır. Taş kesilme motifi efsanelerde müstakil bir başlık olarak ele alınacak kadar yaygın bir motiftir. Masallarda ise efsanelerden farklı nedenlerle ve daha çok kademeli taş kesilmeler gözlenmektedir. Masal kahramanları sihirbaz, cadı gibi olağanüstü ve tılsımlı varlıklar tarafından taşa çevrilirler. Ayrıca masal kahramanları cezalandırma amacı taşımıyorsa mutlaka eski şekillerine geri dönerler. Masal dünyasında daha çok insanlar tek veya toplu halde taş kesilirler. Yine masal kahramanlarının yanında bulunan hayvanlar da onlarla birlikte taşa dönüşmektedirler.

Çalışmada, Batı Türklerinden Azerbaycan ve Anadolu coğrafyasından derlenen masallarda tespit edilen taş kesilme motifi üzerinde durularak kimlerin, nasıl ve niçin taş kesildiği ilgili örnekler vasıtasıyla değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

masal, motif, şekil değiştirme

Kaynakça

• ALPTEKİN, Ali Berat (2002), Taşeli Masalları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ARASLI, Alhan Altan (1985), Azeri Türklerinin Halk Hikâyeleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• AXUNDOV, Ehliman (2005a), Azerbaycan Nağılları III. Cild., Bakü: Şark-Garb.
• AXUNDOV, Ehliman (2005b), Azerbaycan Nağılları IV. Cild., Bakü: Şark-Garb.
• BORATAV, Pertev Naili (1969), Az Gittik Uz Gittik, Ankara: Bilgi Yayınları.
• DENİZ, Rasim (1996), Kayseri Masalları, Kayseri: Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• EBERHARD, W.-P. Naili BORATAV (1953), Typen Türkischer Volksmarchen, Wiesbaden.
• ELİADE, Mircea (2003), Dinler Tarihine Giriş (Çev: Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ERGUN, Metin (1997), Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi I-II, Ankara: TDK Yayınları.
• Funk and Wagnalls Standart Dictionary of Folklore Mythology And Legend (Edt: Maria Leach (ed), 1972 -New York: Funk & Wagnalls.Publishing Company.
• GÜNAY, Umay (1975), Elazığ Masalları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2003), Alevî-Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ÖGEL, Bahaeddin (2002), Türk Mitolojisi II/ (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Ankara: TTK Yayınları.
• ÖZÇELİK, Mehmet (2004), Afyonkarahisar Masalları, Isparta: Fakülte Kitabevi.
• ROUX, Jean Paul (1999), Altay Türklerinde Ölüm (Çev: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ROUX, Jean Paul (2002), Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ROUX, Jean Paul (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (Çev: Aykut Kazancıgil- Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SAKAOĞLU, Saim (1980), Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Ankara: Kültür Bakanlığı, Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• SAKAOĞLU, Saim (1992), Efsane Araştırmaları, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• SAKAOĞLU, Saim (2002), Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• SEYİDOĞLU, Bilge (1975), Erzurum Halk Masalları Üzerinde Araştırmalar, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• SEYİDOV, Nüreddin (2005), Azerbaycan Nağılları V. Cild., Bakü: Şark-Garb.
• ŞİMŞEK, Esma (2001), Yukarıçukurova Masallarında Motif ve Tip Araştırması I-II C., Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• TANYU, Hikmet (1987), Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• TEHMASİB, Memmedhüseyn (2005), Azerbaycan Nağılları II. Cild., Bakü: Şark-Garb.
• YARDIMCI, Mehmet (2008), “Geleneksel Kültürümüzde Taş ve Zile’de Taşlarla İlgili İnanmalar, Uygulamalar ve Oyunlar”, Tarih ve Kültürü ile Zile Sempozyumu, s. 1-16.
• YEYEN, Sıtkı (1987), Azerbaycan Masalları. Elazığ: Fırat Üniversitesi. (Yayımlanmamış lisans tezi )
• YÜCE, Kemal (1993), “Türk Masallarında Şekil Değiştirme Üzerine”, Ege Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 7, s. 115- 127.
• ZEYNALLI, Henefi, (2005), Azerbaycan Nağılları I. Cild,, Bakü: Şark-Garb.