ÇOKLUK İŞARETLEYİCİSİ OLARAK ESKİ TÜRKÇE telim (EOT: delim) SÖZCÜĞÜ VE KÖKENİ ÜZERİNE

Yıl 2020, Sayı: 40, 49 - 62, 16.12.2020

Ferruh Ağca

Öz

Dillerde çokluk ile belirsizlik arasında bir korelasyon olduğu açıktır. Buna göre dillerdeki morfolojik ve sentaktik çokluk işaretleyicileri, herhangi bir nesne, kavram ya da eylemin çokluğunu ifade ederken aynı zamanda belirsizliği de barındırmaktadır. Türk dilinde çokluk ifadeleri, diğer dillerde olduğu gibi hem morfolojik hem de sentaktik işaretleyiciler ile karşılanmıştır. Türk dilinde isimler ve fiillerin önüne gelerek çokluk anlamını ifade eden çok sayıda sentaktik işaretleyici vardır. Bunlardan biri, Eski Türkçede yaygın olan ve bu yazıda gösterildiği gibi benzer anlama gelen sözcüklerle eş çift de meydana getiren telim sözcüğüdür. Bu yazıda, EOT’de (Eski Oğuz Türkçesi) delim şeklinde tanıklanan Eski Türkçedeki telim sözcüğünün, Eski Uygurca metinlerdeki örneklerden hareketle çokluk anlam alanı değerlendirilecek; çeşitli tanıklar yardımıyla ve etimolojinin prensipleri gözetilerek kökeni tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Çokluk İşaretleyicileri, belirsizlik, telim sözcüğü

On the Old Turkic Word telim (OOT: delim) and Its Origin As a Plurality Marker

Öz

It is clear that there is a correlation between plurality and indefiniteness in languages. Accordingly, while morphological and syntactic plurality markers in languages express the plurality of any object, concept or action, they also contain indefiniteness. Plurality expressions in Turkic language are provided with both morphological and syntactic markers as in other languages. There are many syntactic markers in the Turkic language that express the meaning of plurality by preceding nouns and verbs. One of them is the word telim, which is common in Old Turkic and forms synonyms with similar words as shown in this paper. In this paper, the word telim in Old Turkic, which is witnessed in EOT (Old Oghuz Turkic) as delim, will be evaluated in terms of plurality, based on the examples in Old Uyghur texts; With the help of various witnesses and observing the principles of etymology, its origin will be determined.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Plurality Marker, Indefiniteness, telim Word.

Kaynakça

• AĞCA, Ferruh (2015). “Eski Uygurcada İştikaklı İkilemeler”, Alkış Bitiği Kemal Eraslan Armağanı, Ed. Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara: 17-30.
• ARAT, R. Rahmeti (1992). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-Hakayık, Ankara: TDK Yayınları.
• KAYA, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk -Giriş, Metin ve Dizin-, Ankara: TDK Yayınları.
• BERTA, Árpád (2010). “Zur Etymologie des tü. čok ‘viel, sehr’”, Studies in Turkic Etymology, Ed. Lars Johanson ve András Róna-Tas, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag: 83-99.
• TEZCAN, Semih (1974). Das uigurische Insadi-Sutra, Berliner Turfantexte 3, Berlin: Akademie Verlag.
• KARA, Georg ve Peter ZİEME (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung, Berliner Turfan-Texte 7, Berlin: Akademie Verlag.
• KARA, Georg und Peter ZİEME (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Panṭita und der Maŋjuśīnāmasamgīti, Berliner Turfan-Texte 8, Berlin: Akademie Verlag.
• ZİEME, Peter (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfan-Texte 13, Berlin.
• ZİEME, Peter (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus, Turnhout.
• WİLKENS, Jens (2007). Das Buch von der Sündentilgung, Berliner Turfantexte 25, Berlin: Akademie Verlag.
• KASAİ, Yukiyo (2008). Die uigurischen buddhistischen Kolophone, Berliner Turfantexte 26, Berlin: Akademie Verlag.
• WİLKENS, Jens (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem Alten Zentralasien, Turnhout.
• CLAUSON, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican - Ziyat AKKOYUNLU (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• ELMALI, Murat (2016). Daśakarmapathāvadānamālā, Ankara: TDK Yayınları.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, II Volum, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• GÜLENSOY, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (2 Cilt), Ankara: TDK Yayınları.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: TDK Yayınları.
• TEKİN, Şinasi (1980). Maitrisimit Nom Bitig, 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen, Berlin: Akademia Verlag.
• SHİMİN, Geng – KLİMKEİT, Hans-Joachim – LAUT, Jens Peter (1998). Eine buddhistische Apokalypse, Wiesbaden.
• ÖLMEZ, Mehmet (2017). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”, TDAY-Belleten 2017, 65-2, Ankara: TDK Yayınları, s. 243-311.
• POPPE, Nikolaus (1994). Altay Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, 1. Kısım Karşılaştırmalı Ses Bilgisi (Çev. Zeki Kaymaz), İstanbul.
• CLARK, Larry (1982), “The Manichean Turkic Pothi-Book”, AoF 9: 145-218.
• RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• TEKİN, Talat - Mehmet ÖLMEZ (1999), Türk Dilleri Giriş, İstanbul: Simurg Yayınları.
• TEKİN, Talat (2003), “Zetecism and Sigmatism in Proto-Turkic”, Talat Tekin Makaleler 1, Altayistik, Haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir, Ankara, s. 1-37.
• STACHOWSKİ, Marek (2011), Etimoloji, Ankara: TKAE Yayınları.
• ŞİRİN, Hatice (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Ankara: TDK Yayınları.
• BARUTÇU-ÖZÖNDER, F. Sema (1998), Üç İtigsizler, Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks-XXX Levha, Ankara: TDK Yayınları.