ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDE {–gInçA} MORFEMLİ TÜMCELERİN BİRLEŞME VE TÜR KURAMINA GÖRE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2021, Cilt: 2021 Sayı: 42, 33 - 46, 29.12.2021

Gülser Ersoy

Öz

Eski Uygur Türkçesine ait metinlere bakıldığında katmanlar arasında zaman anlam ilişkisinin kurulmasına neden olan birçok morfeme ya da analitik formlara tanıklık edilmektedir. Bu morfemler içerisinde en çok dikkat çekenlerden birisi de {–gInçA}’dır.
{-gInçA} morfemi tanıklık edilen en eski tarihî metinlerde -IncAyA kadar anlamında kullanılmış; böylelikle bitim tümcelerinin oluşmasına neden olmuştur. Türk dilinin tarihî seyri içerisinde bahsi geçen morfemin birincil işlevinden uzaklaştığı ve bu işlevi tekrar kazanmak adına belirli bir analitik formun içerisine girdiği görülmektedir. Eski Uygur Türkçesi metinlerinde bir yandan {–gInçA} ve Fiil+{-gInçA}+kA tegi formu ile bitim tümceleri oluşturulurken diğer yandan {–gInçA} morfeminin farklı bir zaman anlam ilişkisi içerisinde olduğu görülmektedir. Özellikle Altun Yaruk’ta söz konusu morfemin –IncA anlamında kullanılması oldukça dikkat çekicidir. Tanıklık edildiği ilk metinden geç dönem Uygur metinlerine kadar semantik işlevinde görülen kimi değişimler, Fiil+{-gInçA} formlu tümcelerin sentaktik özelliklerinde de birtakım değişiklikleri beraberinde getirmiştir.
Eldeki çalışmada oluşturulan korpustan yola çıkarak {–gInçA} morfeminin semantik ve sentaktik işlevinde görülen değişim ve gelişimler incelenecektir. Morfemin oluşturduğu birleşik yapılı tümceler, Birleşme ve Tür kuramının verilerine göre değerlendirilecektir. İlk tanıklık edildiği Eski Uygur Türkçesi metinlerinden geç dönem Uygur metinlerine ulaşana kadar {–gInçA} morfeminin oluşturduğu birleşik yapılı tümcelerin Birleşme ve Tür kuramındaki yeri incelenecektir. Böylelikle önce bitim daha sonra izleme tümcelerinin oluşmasına neden olan morfemin semantik işlevinde görülen değişime paralel olarak birleşme-tür özelliklerinin de değişebileceği görüşü açıklanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, {–gInçA}, Birleşme ve Tür kuramı, bitim tümceleri, izleme tümceleri.

Kaynakça

• Aydın, İ. (2010). Rol ve Gönderim Dilbilgisi ve Türkçenin Katmanlı Yapısı. 15th International Conference on Turkish Linguistics, August 20-22, 2010. Szeged, Hungary.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri (10. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
• Çetin, E. (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil- (2. bs.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Boston-Leiden: Brill.
• Ergin, M. (1992). Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri için Türk Dil Bilgisi (19. bs.). İstanbul: Bayrak Yayınevi.
• Ersoy, G. (2021). Eski Uygur Türkçesinde Öz(Core)-Dış(Peripheral) Katmanlı Birleşik Yapılarda Zamansallık. (Yayımlanmamış doktora tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eskişehir.
• Foley, W. A. ve Van Valin, R. (1984). Functional Syntax and Universal Grammar. Cambridge: Cambridge University Press.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkçede Ek Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi Üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar 1-2 içinde (85-90. ss.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (1940). Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5.Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 1.
• Taylan, E. E. (1988). The Expression of Temporal Reference in Embedded Sentences in Turkish. Studies on Turkish Linguistics içinde (333-350. ss.). Ankara: Middle East Technical University.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II. Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, T. (2013). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. (Hzl. E. Yılmaz ve N. Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İzmir.
• Uçar, E. (2012). Eski Türkçe -gInçA Zarf-Fiil Ekinin Kökeni Üzerine. Gazi Türkiyat, 11, 47-52.
• Van Valin, R. D. ve Lapolla, J. R. (1997). Syntax Structure, Meaning and Function. New York: Cambridge University Press.
• Von Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. M. Akalın). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Watters, J. K. (1993). An Investigation of Turkish Clause Linkage. R. D. Van Valin, Jr. (Ed.), Advances in Role and Reference Grammar içinde (536-560. ss.). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Zieme, P. ve Kara, G. (1978). Ein Uigurisches Totenbuch. Budapest: Akademia Kiado.