ESKİ TÜRKÇEDE ‘‘TINLIĠ’’ KAVRAMININ ANLAM HARİTASI ÜZERİNE

Yıl 2022, Cilt: 2022 Sayı: 44, 31 - 44, 27.12.2022

Burak Solmaz

Öz

İnsanlar, çevrelerindeki canlı organizmalarla maddi veya manevi ilişkilerini dil aracılığıyla düzenlerler. Bu süreçte insanlar verileri veya bilgileri daha kolay akılda tutmak için belirli sınıflandırmalar ve adlandırmalar yaparak bilgi karmaşıklığının önüne geçmeyi amaçlar. Eski Türkler canlıları adlandırma ve sınıflandırma sürecinde tirig, özlüg, kişi, kul, ajun, yalŋuḳ gibi kelimeleri kullanmışlardır. Bunlardan biri de tınlıġ kelimesidir. Bu makalede tınlıġ ve tın kavramları incelenmiştir. Eski Türk Runik harfli metinlerden başlanarak Uygur Türkçesine ve İlk İslâmî Türk çevresine ait eserler taranarak kavramların bağlam içindeki kullanımlarıyla beraber ifade ettiği anlamlar incelenmiştir. Kavramlara ait etimolojiler ve çeşitli görüşlere yer verilmiştir. Bu incelemelere ek olarak Türk destanlarından anlamsal olarak paralellik gösteren örneklere de yer verilmiştir. Kavramın anlamsal daralmaya uğrayıp insanı ya da hayvanı işaretlediği yerler tespit edilip örneklerle ifade edilmiştir. tınlıġ kelimesinin kullanıldığı bağlamlardan ve içerdiği anlamlardan hareketle canlı kavramı nefes, ruh, beden, yaşam ve mekân olmak üzere beş kavram ile açıklanmıştır. tınlıġ kavramı çerçevesinde Türklerin zihin dünyasında canlı düşüncesinin merkezinde nefes unsurunun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca tınlıġ kelimesinin işaretlediği canlı kavramının merkezindeki nefes unsurunu Moğolca’da da görmekteyiz. Nefes ve canlı arasındaki bu ilişki durumu hem Eski Türkçe hem de Moğolca üzerinde örneklerle ifade edilmiştir. tınlıġ kelimesi ile genel olarak canlıların nasıl sınıflandırıldığı örnekler üzerinden gösterilmiştir. Canlı sınıflandırılmasında kullanılan fiziksel özelliklerin yanı sıra eski Türkleri etkileyen dinî öğretilere ait olan kutlug, tözün, uguşluk gibi kavramların sınıflandırmayı nasıl etkilediği ele alınmıştır. Yapılan taramalar sonucu insanlar ve hayvanlar için ayrı ayrı iki anlam haritası hazırlanıp sonuç kısmında paylaşılmıştır. Tüm bunlardan hareketle tınlıġ kavramı etrafında eski Türklerin insanları ve hayvanları nasıl sınıflandırdığı ve anlamlandırdığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, tın, tınlıġ, canlı, insan, hayvan.

Kaynakça

• ADFH  Elmalı, M. (2019). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ağca, F. ve Azılı, K. (2021). Dilbilimsel Etno-Biyoloji Açısından Eski Türkçede “Canlı” Kavramı. H. Yıldız ve A. Öztürk (Ed.), Türkolojinin Delikanlısı Seyyah Prof. Dr. İsmail Doğan Armağanı içinde (111-124. ss.). Erzurum: Fenomen.
• AY  Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYAyazlı  Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap: Karşılaştırmalı Metin Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYÇetina  Çetin, E. (2020). Altun Yaruk VII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYÇetinb  Çetin, E. (2020). Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYGulcalı  Gulcalı, Z. (2021). Altun yaruk sudur X. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYÖlmez  Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 1.
• AYTokyürek  Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Kitap: Karşılaştırmalı Metin Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYUçar  Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap. Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi).Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Ana Bilim Dalı, Türk Lehçeleri Bilim Dalı. İzmir.
• Ariunbolor, B., Iashar, A. ve Natsag, L. (2008). Türkçe – Moğolca, Moğolca – Türkçe Sözlük. Ulaanbaatar: Empathy.
• BT I  Hazai, G. ve Zieme, P. (1970). Fragmente der uigurischen Version des ‘Jin’gangjing mit den Gâthâs des Meister Fu’. Nebst einem Anhang von T. Inokuchi, Berlin (Berliner Turfan-Texte I).
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• DKPAM  Elmalı, M. (2016). Daşakarmapathāvadānamālā, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DLT  Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud - Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gül, B. (2016). Moğolca İbni Mühennâ Lügati. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Huast  Özbay, B. (2019). Huastuanif: Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KB  Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• KP  Hamilton, J. R. (2011). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (Çev. V. Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuanşi  Tekin, Ş. (1993). Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ,, Lessing, F. D. (2003). Moğolca Türkçe Sözlük 1 A - N. (Çev. G. Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maitr.  Tekin, Ş. (1976). Maytrısimit - Burkancıların Mehdisi Maytreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Maitr.K  Yıldız, S. B. (2019). Eski Uygurca Maitrisimit’te İkilemeler (Kumul Nüshası). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sita.  Kılıç Cengiz, A. (2021). Eski Uygur Türkçesi Dönemine Ait Tantrik Bir Metin: Sitātapatrādhāraṇī. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• The King’s Dictionary: The Rasulid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol. (2000). Translated by: T. Halasi Kun, Peter B. Golden, L. Ligeti and E. Schütz with essays by Peter B. Golden and Thomas A. Allsen, Brill: Leiden-Boston-Köln.
• Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri.
• TTT VII  Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfantexte VII. Berlin: Akademie der Wissenschaften.
• U IV-A  Müller, F. W. K. ve Gabain, A. v. (1945). Çaştani Bey Hikâyesi (Uigurica IV-A). (Çev. S. Himran). İstanbul: Bürhaneddin Erenler Basımevi.
• UD  Kaljanova, E. (2005). Uygurca Dışastvustık (Giriş-Metin-Çeviri-Dizin ve Tıpkıbasım). (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul.
• UVDS  İsi, H. (2021). Eski Türkçe Tantrik Bir Metin: Usnîsa Vijayâ Dhâranî Sûtra. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.